Các nguyên tắc sử dụng kháng sinh hợp lý

Thuốc kháng sinh nếu không sử dụng đúng liều lượng hoặc lạm dụng kháng sinh thì sẽ gây ra tình trạng kháng kháng sinh và một số tác dụng phụ khác, có thể khiến cho vi khuẩn kháng lại hiệu quả điều trị của thuốc. Việc sử dụng kháng sinh hợp lý là rất quan trọng.

Kháng sinh là một trong những chất được chiết xuất từ nấm, vi sinh vật và được bán tổng hợp hoặc tổng hợp. Do đó kháng sinh có tác dụng kìm hãm sự phát triển của vi khuẩn hoặc tiêu diệt chứng hoàn toàn.

Kháng sinh sẽ tác động vào một phản ứng trong quá trình phát triển của vi khuẩn hoặc tác động vào một vị trí quan trọng của nó, vì vậy thuốc kháng sinh được sử dụng để điều trị các bệnh lý nhiễm khuẩn. Về phân loại, thuốc kháng sinh thường được phân loại dựa theo căn cứ vào tác dụng điều trị như sau:

• Kháng sinh kháng khuẩn: Kháng sinh kháng khuẩn có thể ức chế tổng hợp vách tế bào vi khuẩn, làm rối loạn chức năng màng bào tương hoặc ức chế quá trình tổng hợp protein và quá trình tổng hợp acid nucleic;
• Kháng sinh trị nấm;
• Kháng sinh chống ung thư.

Thuốc kháng sinh nếu không sử dụng đúng liều lượng hoặc lạm dụng kháng sinh thì sẽ gây ra tình trạng kháng kháng sinh và một số tác dụng phụ khác. Kháng kháng sinh là tình trạng nguy hiểm, bởi có thể khiến cho vi khuẩn kháng lại hiệu quả điều trị của thuốc, làm thay đổi hoặc giảm phần nào hiệu quả của thuốc kháng sinh, những vi khuẩn còn sống sót sau điều trị kháng sinh sẽ có thể nhân lên và truyền các đặc tính cho thế hệ sau khiến lượng chủng loại vi khuẩn kháng thuốc kháng sinh ngày càng gia tăng.

Hậu quả là tình trạng bệnh nặng hơn, tái đi tái lại thường xuyên, thời gian phục hồi lâu, phương pháp và chi phí điều trị cao. Đặc biệt, khi tình trạng kháng thuốc kháng sinh không có thuốc điều trị thay thế thì sẽ ảnh hưởng đến tính mạng người bệnh. Do đó, để hạn chế những hậu quả của việc lạm dụng kháng sinh thì cần lưu ý các nguyên tắc sử dụng kháng sinh hợp lý sau đây:

• Chỉ sử dụng kháng sinh khi mắc các bệnh do vi khuẩn

Theo đó, một trong những nguyên nhân dẫn đến tình trạng lạm dụng kháng sinh ở Việt Nam đó là sử dụng kháng sinh khi chưa biết nguyên nhân chính xác gây bệnh là do vi khuẩn hay virus. Do đó, chỉ nên sử dụng kháng sinh khi các bác sĩ có kết quả xét nghiệm và kết quả thăm khám do vi khuẩn gây ra. Tuyệt đối không dùng kháng sinh nếu tác nhân gây bệnh là do virus gây ra như cúm, sởi... hoặc do cơ thể suy nhược, dị ứng...

• Lựa chọn đúng kháng sinh và liều lượng

Khi sử dụng kháng sinh cần dựa vào yếu tố người bệnh và tác nhân (vi khuẩn) gây bệnh. Về tác nhân gây bệnh là loại vi khuẩn nào, vị trí nhiễm khuẩn cũng như độ nhạy cảm của loại vi khuẩn đó với kháng sinh. Còn về yếu tố người bệnh thì cần xem xét về lứa tuổi (vì dược động học và liều lượng thuốc kháng sinh dùng cho trẻ sơ sinh, trẻ nhỏ và người già sẽ khác nhau); chức năng gan – thận hoặc tình trạng suy giảm miễn dịch và tiền sử dị ứng thuốc của người bệnh... Đặc biệt, với phụ nữ mang thai và cho con bú thì cần phải cân nhắc lợi và hại khi sử dụng kháng sinh.

• Lựa chọn đường sử dụng thuốc kháng sinh

Một nguyên tắc sử dụng kháng sinh trong điều trị đó chính là việc căn cứ vào mức độ nhiễm khuẩn cũng như vị trí nhiễm khuẩn ở người bệnh. Có 3 đường sử dụng kháng sinh, đó là kháng sinh dạng tiêm, kháng sinh dạng uống và kháng sinh tại chỗ.

Trường hợp bị nhiễm khuẩn nhẹ thì nên sử dụng thuốc kháng sinh đường uống. Tuy nhiên, do kháng sinh đường uống có ưu thế về kinh tế nên cũng thường được cân nhắc trong việc điều trị nhiễm khuẩn nặng. Còn đối với những bệnh nhân nhập viện, thì việc dùng kháng sinh đường tiêm cần ưu tiên, sau đó nếu có thể thì chuyển qua đường uống. Bên cạnh đó, trong các trường hợp cần nồng độ kháng sinh trong máu cao thì nên sử dụng kháng sinh đường tiêm.

Còn đối với việc sử dụng kháng sinh tại chỗ thì cần hạn chế, vì kháng sinh tại chỗ có thể gây kháng kháng sinh hoặc dị ứng cho người dùng thuốc. Dùng kháng sinh tại chỗ nếu có nhiễm khuẩn ở mắt, còn với những nhiễm khuẩn ngoài da thì nên dùng thuốc sát khuẩn.

• Lựa chọn thời gian dùng kháng sinh

Trong vấn đề sử dụng kháng sinh hợp lý thì việc lựa chọn thời gian sử dụng kháng sinh là một nguyên tắc sử dụng kháng sinh trong điều trị để hạn chế tình trạng kháng kháng sinh và tác dụng phụ của thuốc. Thông thường, các trường hợp nhiễm khuẩn bình thường thì thời gian điều trị kháng sinh từ 7-10 ngày.

Tuy nhiên, thời gian điều trị còn phải phụ thuộc vào tình trạng, vị trí nhiễm khuẩn và sức đề kháng của người bệnh. Ví dụ như những trường hợp nhiễm khuẩn nặng như viêm màng não, viêm màng trong tim, bệnh lao thì thời gian điều trị kháng sinh sẽ kéo dài nhiều tháng.

• Số lần dùng thuốc kháng sinh

Để sử dụng kháng sinh hợp lý cần thực hiện việc chia liều kháng sinh. Về việc chia liều kháng sinh sẽ dựa trên dược động học và dược lực học của thuốc. Các yếu tố quan trọng để quyết định việc chia liều kháng sinh đó là thời gian dùng thuốc (macrolide, clindamycine, glycopeptide, linezonid); tác dụng diệt khuẩn của thuốc kháng sinh dựa vào nồng độ (amyloglycoside, Daptomycine) và thuốc có tác dụng hậu kháng sinh PAE (Aminoglycoside, Fluroquinolone)

• Sử dụng kháng sinh dự phòng hợp lý

Nếu sử dụng kháng sinh dự phòng không hợp lý, lạm dụng kháng sinh thì sẽ dẫn tới tình trạng bội nhiễm và kháng thuốc. Do đó, chỉ nên sử dụng kháng sinh dự phòng khi bội nhiễm do can thiệp sau phẫu thuật, thủ thuật nha khoa hoặc ở những vùng có dịch bệnh.

• Phối hợp kháng sinh khi thật cần thiết

Một trong những nguyên nhân dẫn đến tình trạng lạm dụng kháng sinh ở Việt Nam đó là do phối hợp thuốc kháng sinh khi chưa thật cần thiết. Với những loại nhiễm khuẩn thông thường thì chỉ cần sử dụng kháng sinh đặc hiệu cho loại vi khuẩn đó.

Chỉ nên phối hợp kháng sinh trong những trường hợp như điều trị viêm màng trong tim, Brucellosis, bị bệnh lao hoặc phối hợp kháng sinh khi bệnh nặng mà không thể chẩn đoán được nguyên nhân cụ thể do vi sinh nào và không chờ được kết quả xét nghiệm cũng như bị suy giảm sức đề kháng, nhiễm nhiều loại vi khuẩn khác nhau.

Kháng sinh là thuốc có những tác dụng vượt trội ở người bị bệnh do vi khuẩn gây ra, tuy nhiên các loại thuốc kháng sinh cũng gây ra một số tác dụng phụ cho người sử dụng, vì thế không được tự ý dùng kháng sinh khi chưa biết nguyên nhân gây bệnh. Một số tác dụng phụ của kháng sinh thường gặp gồm:

• Dị ứng thuốc kháng sinh: Khi sử dụng thuốc kháng sinh, các phản ứng quá mẫn hay dị ứng với kháng sinh hoặc chất chuyển hóa của thuốc sẽ có thể xảy ra. Các phản ứng dị ứng có thể nhẹ như nổi mề đay, phát ban,... hoặc nặng hơn có thể gây sốc phản vệ.
• Thuốc kháng sinh có thể gây độc trên các tế bào cơ thể: Kháng sinh thường có nồng độ cao nên thuốc có thể gây độc trực tiếp đến tế bào cơ thể của người sử dụng thuốc.
• Thuốc kháng sinh có thể gây suy giảm chức năng gan – thận: Thận và gan chính là 2 cơ quan quan trọng trong việc thải trừ thuốc. Tuy nhiên, nếu sử dụng kháng sinh bừa bãi với liều lượng cao thì có thể khiến cho gan và thận suy giảm chức năng. Từ đó khiến cho khả năng thải trừ kháng sinh của 2 bộ phận này giảm đi đáng kể, thời gian lưu thuốc trong cơ thể kéo dài nên sẽ tăng nồng độ thuốc và tăng độc tính của thuốc gây ra. Do đó, người cao tuổi, người suy giảm chức năng gan – thận cần dùng thuốc theo chỉ định của bác sĩ để phòng tránh các tác dụng phụ của thuốc.

Thuốc kháng sinh là thuốc trị bệnh nhiễm khuẩn cần phải sử dụng hợp lý. Tuy nhiên đây là vấn đề đòi hỏi phải có kiến thức và trình độ chuyên môn, do đó việc sử dụng thuốc kháng sinh cần theo sự hướng dẫn và chỉ định của dược sĩ, bác sĩ chuyên môn, không tự ý sử dụng bừa bãi.