Một số loại vắc-xin Covid-19 nổi bật

Bài viết bởi TS. Ngô Anh Tiến – Ngân hàng mô Vinmec - Bệnh viện Đa khoa Quốc tế Vinmec

Sự phát triển của y học cho phép nhân loại tiếp cận với những liệu pháp điều trị tiên tiến cho rất nhiều căn bệnh. Tuy nhiên, đối với những bệnh truyền nhiễm như Hội chứng hô hấp cấp tính nghiêm trọng Coronavirus-2 (SARS-CoV-2) thì việc điều trị gần như là không đủ. Các nhà nghiên cứu cùng công ty vắc-xin như Moderna, Novavax, Pfizer, AstraZeneca, Johnson and Johnson... đã vào cuộc đua và vắc-xin Covid-19 chính thức đưa vào sử dụng trên người từ tháng 12/2020. Ở thời điểm hiện tại có 67 loại vắc-xin đang trong các thử nghiệm lâm sàng trên người, 20 loại đã đạt đến giai đoạn thử nghiệm cuối cùng. Ít nhất 89 vắc-xin tiền lâm sàng đang thử nghiệm tích cực trên động vật. Hãy cùng điểm qua một số loại vắc-xin Covid-19 nổi bật sau [1].

Vào ngày 8 tháng 12, các nhà nghiên cứu của Đại học Oxford và công ty AstraZeneca của Anh - Thụy Điển đã xuất bản bài báo khoa học đầu tiên về thử nghiệm lâm sàng giai đoạn 3 của vắc-xin coronavirus. Thử nghiệm đã chứng minh rằng vắc-xin có thể bảo vệ con người khỏi Covid-19, tuy nhiên vẫn để lại nhiều câu hỏi chưa được giải đáp về kết quả khi đưa ra số liệu về hiệu quả nằm trong khoảng 62% - 90% tùy theo liều lượng.

Đầu đại dịch, các nhà nghiên cứu Oxford đã phát triển vắc-xin bằng kỹ thuật di truyền một loại virus adenovirus thường lây nhiễm cho tinh tinh. Khi tiêm vắc-xin cho khỉ, họ nhận thấy rằng nó đã bảo vệ các con vật khỏi dịch bệnh. Tháng 4 năm ngoái, tiếp tục thử nghiệm giai đoạn 1/2. Các nhà phát triển vắc-xin không phát hiện ra bất kỳ tác dụng phụ nghiêm trọng nào trong thử nghiệm, đồng thời quan sát thấy rằng vắc-xin đã nâng cao kháng thể chống lại coronavirus cũng như các biện pháp phòng vệ miễn dịch khác. Vắc-xin đã bắt đầu thử nghiệm giai đoạn 2/3 ở Vương quốc Anh và Ấn Độ (nơi nó được gọi là Covishield). Ngoài ra, AstraZeneca sau đó đã tiến hành thử nghiệm giai đoạn 3 ở Brazil, Nam Phi và Hoa Kỳ .

Ngày 30/12, Vương quốc Anh và Argentina đã cấp phép khẩn cấp cho vắc-xin này. Tiếp đó, 3/1/2021 chúng được cấp phép tại Ấn Độ với phiên bản Covishield, do viện Huyết thanh của Ấn Độ sản xuất. Bên cạnh đó, vào ngày 11/12/2020, AstraZeneca đã hợp tác với Viện Gemaleya, Nga để kết hợp AZD1222 và Sputnik V xem liệu sự kết hợp này có làm tăng hiệu quả của AZD1222 hay không. Cuộc thử nghiệm dự kiến diễn ra vào đầu năm 2021 tại Ukraine [1].

AstraZeneca đã đàm phán một loạt các thỏa thuận cung cấp vắc-xin cho các chính phủ, trong đó có Việt Nam. Tại cuộc họp Thường trực Chính phủ chiều ngày 29/1 tổ chức bên lề Đại hội Đảng lần thứ 13, GS.TS Nguyễn Thanh Long, Bộ trưởng Bộ Y tế thông tin: Hội đồng tư vấn cấp giấy đăng ký lưu hành thuốc của Bộ Y tế đã phê duyệt vắc-xin phòng Covid-19 của AstraZeneca, trong trường hợp khẩn cấp cho phòng chống dịch. Đây cũng là vắc-xin Covid-19 đầu tiên được Bộ Y tế cấp phép lưu hành tại Việt Nam. Theo đó, Astra Zenenca cam kết sẽ cung cấp 30 triệu liều vắc-xin cho Việt Nam trong năm 2021. Đồng thời, Bộ Y Tế sẽ tiếp tục làm việc với đối tác khác như Pfizer, Moderna của Mỹ để tăng thêm số lượng vắc-xin cho Việt Nam. Đặc biệt trước nguy cơ bùng phát dịch trong diện rộng khi vào lúc 6:35 sáng nay, ngày 30/01/2021 - Cập nhật dịch Covid-19 tại Việt Nam có tổng cộng 106 ca nhiễm mới, với phần lớn ca bệnh liên quan dịch tễ tới ổ dịch tại thành phố Chí Linh, tỉnh Hải Dương[3].

Vắc-xin mRNA-1273 do Công ty Moderna, một công ty công nghệ sinh học có trụ sở tại Massachusetts, Mỹ. Đây là loại vắc-xin Covid thứ hai được FDA cấp phép sử dụng khẩn cấp ở Mỹ, sau giấy phép của Comirnaty.

Vào ngày 16 tháng 11, Moderna đã công bố dữ liệu sơ bộ đầu tiên từ cuộc thử nghiệm, tiếp theo là dữ liệu hoàn chỉnh vào ngày 30 tháng 11. Trong số 196 trường hợp dùng Covid-19 ở những người tình nguyện thử nghiệm, 185 trường hợp người được dùng giả dược. Trong số 11 tình nguyện viên được tiêm chủng Covid-19, không ai bị bệnh nặng. Các nhà nghiên cứu ước tính rằng, vắc-xin này có tỷ lệ hiệu quả là 94,1%, cao hơn nhiều so với dự kiến ​​của các chuyên gia khi bắt đầu thử nghiệm vắc-xin [1].

Ngày 18/12/2020, Giấy phép dành cho mRNA-1273 được thông qua bởi 20/20 phiếu của Ban cố vấn của FDA. Giám đốc FDA Stephen Hahn tuyên bố: “Đây là một bước quan trọng khác trong cuộc chiến chống lại đại dịch biến thể Coronavirus mới ở Anh đang gây ra hàng loạt ca nhập viện và tử vong ở Hoa Kỳ mỗi ngày. Vắc- xin Covid-19 của Moderna đã đáp ứng được các tiêu chuẩn khắt khe của FDA về chất lượng, an toàn và hiệu quả. Cũng giống như các quyết định khác của FDA, công bố này hoàn toàn dựa trên các cơ sở dữ liệu khoa học và đánh giá minh bạch của giới chuyên môn.” [2] Ngày 23/12/2020, mRNA được Canada cấp phép và tới tháng 1/2021 cũng được cấp ủy quyền khẩn cấp bởi Liên minh châu Âu EU, Israel, Thụy Sỹ và Vương quốc Anh [1].

Giống như các khuyến cáo được đưa ra đối với vắc-xin Pfizer-BioNTech, trước khi sử dụng mũi tiêm Moderna, FDA cảnh báo những người dị ứng với các thành phần của vắc-xin không nên tiêm vắc- xin này. Hiện cũng có một số ít báo cáo về các trường hợp bị phản ứng sau khi tiêm-vắc xin Pfizer, trong đó có các triệu chứng dị ứng nghiêm trọng. Tiến sĩ Peter Marks, giám đốc Trung tâm Nghiên cứu và Đánh giá Sinh học của FDA, cho biết có thể biết rõ hơn thành phần nào của vắc- xin gây ra các phản ứng dị ứng nếu nhiều người được tiêm hai mũi vắc-xin khác nhau. Ví dụ, nếu mọi người cũng phát triển các phản ứng dị ứng tương tự với vắc-xin Moderna thì thủ phạm có thể là các thành phần dược lý phổ biến được sử dụng trong cả hai mũi tiêm. Ủy ban cũng phân tích dữ liệu về các phản ứng dị ứng và phản vệ tiềm ẩn đối với vắc-xin Moderna. FDA lưu ý rằng "không có phản ứng phản vệ hoặc phản ứng quá mẫn nghiêm trọng liên quan chặt chẽ đến thời gian với vắc-xin". Đánh giá được báo cáo trong các nghiên cứu của Moderna, nhưng cơ quan và công ty đang tiếp tục theo dõi bất kỳ trường hợp tiềm ẩn nào khi có nhiều người tiêm chủng hơn. EUA mũi tiêm Moderna có ý nghĩa quan trọng đối với nhiều quan chức y tế tiểu bang và địa phương, vì vắc-xin Moderna có thể được bảo quản ở nhiệt độ gần với nhiệt độ tủ đông bình thường, trong khi vắc-xin Pfizer-BioNTech yêu cầu tủ đông cực lạnh đạt -70°C. Một số quận đang chờ EUA cho Moderna để đặt hàng vắc -xin phòng Covid -19 của họ [2].

Vào ngày 9 tháng 11/2020, công ty Pfizer có trụ sở tại New York và công ty BioNTech của Đức đã làm nên lịch sử bằng cách trình bày dữ liệu sơ bộ chỉ ra rằng vắc-xin coronavirus của họ có hiệu quả hơn 90%. Đó là lần đầu tiên có bằng chứng xác thực về một loại vắc-xin được đưa ra. Chỉ hơn một tháng sau, vào ngày 11 tháng 12/2020, Cục Quản lý Thực phẩm và Dược phẩm Mỹ FDA đã cho phép Comirnaty là vắc-xin đầu tiền được sử dụng khẩn cấp tại Hoa Kỳ [1].

Vào tháng 1 năm 2020, các nhà nghiên cứu BioNTech bắt đầu thiết kế một loại vắc-xin dựa trên phân tử di truyền mRNA. Vắc-xin chứa các hướng dẫn di truyền để xây dựng một protein coronavirus, được gọi là đột biến. Khi được tiêm vào tế bào, vắc-xin khiến chúng tạo ra các protein đột biến, sau đó giải phóng vào cơ thể và gây ra phản ứng từ hệ thống miễn dịch.

Vào tháng 3/2020, để mở rộng quy mô nghiên cứu, đưa ra thử nghiệm lâm sàng vào tháng 5, BioNTech hợp tác với Pfizer đã đặt tên chung cho vắc-xin là Tozinameran và tên thương hiệu là Comirnaty. Các nhà nghiên cứu tìm thấy rằng Comirnaty đã khiến các tình nguyện viên sản sinh ra các kháng thể chống lại SARS-CoV-2, cũng như các tế bào miễn dịch được gọi là tế bào T phản ứng với virus. Sau nhiều lần thử nghiệm lâm sàng, vào ngày 8/12/2020, FDA đã công bố phân tích độc lập của họ. FDA xác định rằng Comirnaty có hiệu quả đạt 95%, không gây tác dụng phụ nghiêm trọng song thường gây mệt mỏi trong thời gian ngắn, sốt và đau cơ.

Những kết quả ấn tượng này đã nhanh chóng dẫn đến việc ủy ​​quyền trên toàn thế giới. Vào ngày 2 tháng 12, Vương quốc Anh đã ủy quyền khẩn cấp đối với vắc-xin của Pfizer và BioNTech, trở thành quốc gia phương Tây đầu tiên chấp thuận vắc-xin coronavirus. Việc tiêm thuốc bắt đầu vào ngày 8 tháng 12 , với William Shakespeare , 81 tuổi nằm trong số những người đầu tiên được tiêm. Trong tuần đầu tiên sau khi được Comirnaty cho phép, Pfizer và BioNTech đã cung cấp 2.9 triệu liều vắc-xin cho Mỹ. Ngày 31/12, Tổ chức Y tế Thế giới đã cấp cho Comirnaty một Danh sách Sử dụng Khẩn cấp, danh sách này sẽ đẩy nhanh việc cấp phép của tổ chức này ở nhiều quốc gia khác [1].

Vắc-xin Sputnik V được tạo ra bởi Viện nghiên cứu Gamaleya, thuộc Bộ Y tế Nga. Theo thông báo vào 14/12/2020, Vắc-xin này đạt hiệu quả 91,4%. Gamaleya sản xuất vắc-xin, ban đầu được gọi là Gam-Covid-Vac, từ sự kết hợp của hai adenovirus được gọi là Ad5 và Ad26. Cả hai loại đều đã được thử nghiệm như vắc-xin trong một số năm. Bằng cách kết hợp chúng, các nhà nghiên cứu Nga hy vọng sẽ tránh được tình huống hệ thống miễn dịch có thể học cách nhận biết vắc-xin là vật thể lạ cần bị tiêu diệt. Các nhà nghiên cứu đã khởi động các thử nghiệm lâm sàng vào tháng 6/2020. Vào ngày 11 tháng 8, Tổng thống Vladimir V. Putin thông báo rằng, một cơ quan quản lý chăm sóc sức khỏe của Nga đã phê duyệt loại vắc-xin này được đổi tên thành Sputnik V, trước khi các thử nghiệm giai đoạn 3 bắt đầu. Các chuyên gia vắc- xin đã chỉ trích động thái này là rủi ro và Nga sau đó đã quay trở lại thông báo, nói rằng việc phê duyệt là "giấy chứng nhận đăng ký có điều kiện", điều này sẽ phụ thuộc vào kết quả tích cực từ các thử nghiệm giai đoạn 3. Ngoài Nga, các tình nguyện viên cho cuộc thử nghiệm còn được tuyển dụng ở Belarus, các Tiểu vương quốc Ả Rập Thống nhất và Venezuela. Vào ngày 17 tháng 10, một thử nghiệm giai đoạn 2/3 đã được khởi động ở Ấn Độ. Vào ngày 11/11 những dữ liệu thử nghiệm giai đoạn 3 đầu tiên được công bố đã có thấy vắc-xin đạt hiệu quả khoảng 92%. Tới tháng 12, tỷ lệ hiệu quả được xác nhận đạt 91,4%. Tuy nhiên, trong một động thái chưa từng có trong lĩnh vực vắc-xin coronavirus, Viện Gamaleya đã hợp tác vào tháng 12 với nhà sản xuất thuốc AstraZeneca, công ty sản xuất vắc-xin có adenovirus ở người. Hai đội sẽ kết hợp vắc-xin của họ để xem liệu hỗn hợp có thể làm tăng hiệu quả của vắc-xin AstraZeneca hay không. AstraZeneca đã đăng ký thử nghiệm giai đoạn 1 cho sự kết hợp này vào ngày 24 tháng 12. Vào tháng 1, các nhà nghiên cứu Gamaleya cũng đã bắt đầu thử nghiệm phiên bản vắc- xin một liều, được họ đặt tên là “ Sputnik Light ” [1].

Vắc-xin NVX-CoV2373 của Novavax có trụ sở tại Maryland chế tạo vắc-xin bằng cách dính protein lên các hạt cực nhỏ. Các thử nghiệm lâm sàng đã được tiến hành tại Nam Phi, Vương quốc Anh và Mỹ. Theo báo cáo mới nhất vào ngày 29/1/2021 trên tạp chí danh tiếng Nature, Novavax cho biết, vắc-xin của họ đạt hiệu quả hơn 95,6% đối với virus gốc, 85,6% đối với biến thể B.1.1.7 (501Y.V1) tại Anh và hơn 60% đối với biến thể B.1.315 (501Y.V2) tại Nam Phi.

Vậy Vắc-xin nào cho các biến thể mới của virus Corona? Thực tế vắc-xin Nanocovax do công ty Nanogen sản xuất đã hoàn thành thử nghiệm lâm sàng giai đoạn 1 tại Việt Nam. Thử nghiệm giai đoạn 2 sẽ được tiến hành vào đầu tháng 2/2021 [3]. Hiện tại chưa có số liệu công bố về tính hiệu quả của vắc-xin, song theo báo cáo của Nikkei Asia, Nanogen đang xem xét các thử nghiệm giai đoạn 3 ở Bangladesh, Ấn Độ và Indonesia. Công ty dự kiến vắc- xin này sẽ có mặt tại Việt Nam vào giữa năm 2021 [1].

Bài viết tham khảo:

1. Corona Virus Vắc-xin Tracker. https://www.nytimes.com/interactive/2020/science/coronavirus-vaccine-tracker.html
2. 2. Moderna's COVID-19 vaccine Becomes Second Shot Authorized for Emergency Use in the U.S.
3. https://time.com/5922752/moderna-covid-19-vaccine-approved-fda-emergency-use/?fbclid=IwAR35gKwQ6aLFiPMzqsmDSIe_Qq473vh6tV77uO6N0R-6iwXzAjoxDayfFtc