Hội chứng tiền đình: Đặc điểm, phân loại và triệu chứng lâm sàng

Bài viết được tư vấn chuyên môn bởi Thạc sĩ, Bác sĩ Huỳnh An Thiên - Bác sĩ Nội thần kinh - Khoa Khám bệnh & Nội khoa - Bệnh viện Đa khoa Quốc tế Vinmec Đà Nẵng.

Hội chứng tiền đình với biểu hiện cơ bản là chóng mặt là tình trạng rất phổ biến. Điều này gây ảnh hưởng đến các hoạt động hàng ngày, làm việc và đi lại khó khăn. Mặc dù hầu hết các trường hợp mắc phải hội chứng tiền đình là không có nguy cơ đe dọa tính mạng, tuy nhiên chất lượng cuộc sống của người bệnh luôn bị suy giảm.

Hệ thống tiền đình bao gồm các bộ phận của tai trong, dây thần kinh sọ số VIII và não bộ xử lý thông tin cảm giác liên quan đến việc kiểm soát sự cân bằng và chuyển động của mắt và cơ thể. Bất kỳ bệnh lý hoặc chấn thương làm tổn thương các thành phần nêu trên đều gây ra hội chứng tiền đình. Ngoài ra, rối loạn tiền đình cũng có thể xuất phát hoặc trở nên tồi tệ hơn do các điều kiện di truyền hoặc môi trường hay đôi khi xảy ra mà không rõ nguyên nhân.

Các chẩn đoán về tình trạng rối loạn tiền đình trong hội chứng tiền đình phổ biến nhất bao gồm chứng chóng mặt tư thế kịch phát lành tính, viêm mê đạo và viêm dây thần kinh tiền đình, bệnh Meniere, bệnh thủy đậu thứ phát. Ngoài ra, những tổn thương trong não, ảnh hưởng đến nhân tiền đình cũng gây ra các triệu chứng mất thăng bằng cho người bệnh. Theo đó, việc tiếp cận chẩn đoán và điều trị cần tùy thuộc vào phân loại của hội chứng tiền đình.

Hội chứng tiền đình được phân loại thành hai loại là hội chứng tiền đình ngoại vi hoặc hội chứng tiền đình trung ương. Cơ sở của sự phân chia này là tùy thuộc vào vị trí rối loạn chức năng của con đường phản xạ tiền đình. Tuy nhiên, điều này cũng không thể loại trừ được nguyên nhân gây ra hội chứng tiền đình là bởi các yếu tố tâm lý.

Hội chứng tiền đình ngoại vi là khi nguyên nhân gây ra bệnh là các vấn đề với tai trong, bao gồm các kênh bán nguyệt, ốc tai và dây thần kinh tiền đình.

Chẩn đoán phổ biến nhất là chứng chóng mặt tư thế kịch phát lành tính, chiếm 32% trong tất cả bệnh lý thuộc hội chứng tiền đình ngoại biên. Các nguyên nhân khác bao gồm bệnh Meniere (12%), hội chứng hở ống bán khuyên trên, viêm mê đạo và chóng mặt do thị giác. Ngoài ra, bất kỳ tác nhân gây viêm nào như cảm lạnh thông thường, cúm và nhiễm trùng do vi khuẩn có thể gây ra chứng chóng mặt thoáng qua nếu có ảnh hưởng đến tai trong, kể cả việc có dùng một số thuốc như aminoglycoside hoặc chấn thương thực thể như gãy xương sọ. Nếu tình trạng chóng mặt gây ra bởi chuyển động thì cũng được phân loại là thuộc hội chứng tiền đình ngoại vi.

Những người bị chóng mặt ngoại biên thường biểu hiện sự mất cân bằng từ nhẹ đến trung bình, buồn nôn, nôn, giảm thính lực, ù tai, đầy hơi và đau trong tai. Ngoài ra, các tổn thương của kênh thính giác bên trong có thể liên quan đến việc yếu liệt cơ mặt ở cùng một phía. Do khả năng bù trừ, hội chứng tiền đình ngoại vi cấp tính do tổn thương hệ tiền đình ngoại biên có xu hướng cải thiện trong một khoảng thời gian ngắn, từ vài ngày đến vài tuần).

Hội chứng tiền đình trung ương gây chóng mặt là phát sinh do các chấn thương đến những trung tâm cân bằng của hệ thần kinh trung ương. Đây thường là hệ quả của một tổn thương ở não hoặc tiểu não và thường ít gây ảo giác chuyển động hay buồn nôn hơn so với chóng mặt có nguồn gốc ngoại vi.

Hội chứng tiền đình trung ương có thể có những khiếm khuyết về thần kinh đi kèm, chẳng hạn như nói chậm và nhìn đôi, và đặc biệt là chứng rung giật nhãn cầu bệnh lý.

Một số tình trạng tại hệ thống thần kinh trung ương có thể dẫn đến hội chứng tiền đình trung ương là các tổn thương do nhồi máu hoặc xuất huyết, khối u xuất hiện ở tiểu não, các rối loạn cột sống cổ như thoái hóa đốt sống cổ, hội chứng cột tủy bên, dị tật Chiari, đa xơ cứng, bệnh Parkinson cũng như các rối loạn chức năng não nói chung.

So với hội chứng tiền đình ngoại vi, hội chứng tiền đình trung ương thường rất ít cải thiện hoặc có thể cải thiện chậm hơn do các tổn thương thực thể tại não và ít có khả năng bù trừ.

Hệ thống tiền đình bao gồm các bộ phận tại tai trong và não giúp kiểm soát sự cân bằng và chuyển động của mắt. Nếu hệ thống này bị tổn thương do bệnh tật, lão hóa hoặc chấn thương, hội chứng rối loạn tiền đình có thể xảy ra với các triệu chứng như sau:

• Chóng mặt
• Mất cân bằng và mất phương hướng không gian
• Rối loạn thị lực
• Buồn nôn hoặc nôn mửa
• Cảm giác "nôn nao" hay "say sóng" trong đầu
• Nhức đầu
• Nói lắp
• Thay đổi thính giác
• Thay đổi nhận thức
• Thay đổi tâm lý
• Các triệu chứng khác như khó tập trung và chú ý, dễ bị phân tâm, dễ quên hay mất trí nhớ ngắn hạn...

Các cơ quan tiền đình bắt đầu từ tai trong và dây thần kinh sọ não số VIII đi vào nhân xám trong trung tâm não, tạo thành một hệ thống phức tạp. Do đó, việc đánh giá kỹ lưỡng từ vùng tai trong là điều không thể bỏ sót.

Các bác sĩ sử dụng thông tin từ tiền sử y tế của bệnh nhân và những thăm khám hiện tại, các chỉ định xét nghiệm chẩn đoán để đánh giá chức năng hệ thống tiền đình. Song song đó, việc loại trừ các nguyên nhân khác cũng có thể gây ra các triệu chứng tương tự cũng là điều cần thiết.

Các nghiệm pháp chẩn đoán hội chứng tiền đình được xây dựng trên các cơ sở là các bài kiểm tra chức năng tiền đình, như cử động bản năng của nhãn cầu khi có các kích thích tại ốc tai. Bên cạnh đó, việc theo dõi xu hướng quay đầu, dáng đi, tư thế, điệu bộ của người bệnh cũng như khả năng giữ cân bằng của cơ thể trong không gian cũng có thể cho biết tình trạng chóng mặt là do hội chứng tiền đình hay các bất thường tại cơ quan khác.

Đồng thời, đo thính lực cũng là một thành phần trong thăm khám tiền đình do dây thần kinh sọ thứ VIII đảm nhận cả hai chức năng thính lực và tiền đình. Tuy nhiên, hai chức năng này khi vào trong trung ương não lại kết thúc bằng các nhân xám khác nhau. Theo đó, bất kỳ nguyên nhân nào gây ra hội chứng tiền đình cùng lúc với tổn thương chức năng thính giác thì được suy luận là tại vị trí tiền đình ngoại biên. Đó là khi một người bị rối loạn tiền đình và có bằng chứng mất thính giác, ù tai hay nghe thấy tiếng ồn trong tai.

Bên cạnh các thăm khám thông thường, hình ảnh học sọ não cũng có vai trò trong chẩn đoán hội chứng tiền đình, nhất là phát hiện các nguyên nhân của hội chứng tiền đình trung ương. Những phương tiện thường được chỉ định là chụp cộng hưởng từ (MRI), chụp cắt lớp vi tính (CT).

Ngoài ra, các xét nghiệm thường quy khác cũng cần thiết để đánh giá về chức năng các hệ cơ quan khác hay để khám phá những nguyên nhân khác cũng gây ra rối loạn thăng bằng: công thức máu, sinh hóa máu, xét nghiệm dị ứng, kiểm tra thị lực...

Việc điều trị chứng chóng mặt, tình trạng mất cân bằng do rối loạn chức năng tiền đình phụ thuộc vào các triệu chứng, tiền sử bệnh và sức khỏe tổng quát nói chung. Hơn thế nữa, tránh bỏ sót khả năng hội chứng tiền đình có thể xảy ra là do tác dụng phụ khi điều trị các bệnh lý khác.

Các cách thức điều trị trong hội chứng tiền đình bao gồm:

• Điều chỉnh tư thế:

Sử dụng các bài tập đầu, cơ thể và mắt để điều chỉnh não bộ trong việc nhận biết và xử lý tín hiệu từ hệ thống tiền đình và phối hợp chúng với thông tin từ thị giác và cảm giác sâu.

• Tái định vị sỏi ốc tai:

Đây là một hình thức chuyên biệt để điều trị chứng chóng mặt tư thế kịch phát lành tính. Phương pháp điều trị này thường được gọi là thao tác Epley, bao gồm một loạt các chuyển động đầu và thân liên hoàn để di chuyển những sỏi ốc tai đi vào bên trong.

• Thay đổi lối sống:

Nhiều người mắc bệnh Meniere, chóng mặt liên quan đến chứng đau nửa đầu thấy rằng những sửa đổi nhất định trong chế độ ăn uống là rất hữu ích trong việc kiểm soát chóng mặt.

• Tăng cường giao tiếp xã hội:

Các triệu chứng từ hội chứng tiền đình đôi khi là vô hình và không thể đoán trước, gây ảnh hưởng rất lớn đến tâm lý. Chính vì thế, bệnh nhân cần được hỗ trợ và tư vấn để thay đổi lối sống, tránh trầm cảm, lo lắng quá mức, nhất là khi sự thuyên giảm không như mong đợi.

• Sử dụng thuốc:

Việc sử dụng thuốc trong điều trị rối loạn tiền đình phụ thuộc vào việc rối loạn chức năng hệ thống tiền đình ở giai đoạn đầu hay cấp tính (kéo dài đến 5 ngày) hoặc mãn tính (từ trên 5 ngày) với các thuốc điều trị chóng mặt, giảm kích thích tiền đình hay thuốc an thần, chống nôn. Đối với các bệnh lý gây ra bởi hội chứng tiền đình trung ương, chỉ định thuốc cần phù hợp với các tổn thương trong não như do đột quỵ, viêm não hay thoái hóa.

• Phẫu thuật:

Khi các phương thức điều trị y tế như trên không hiệu quả, phẫu thuật có thể được xem xét trong việc đối phó với hội chứng tiền đình, được thực hiện tùy thuộc vào chẩn đoán và tình trạng thể chất của từng cá nhân. Đối với hội chứng tiền đình ngoại biên, phẫu thuật là nhằm điều chỉnh hoặc phá hủy để ổn định chức năng của tai trong hay ngăn chặn việc dẫn truyền thông tin cảm giác từ tai trong đến não. Ngược lại, trong hội chứng tiền đình trung ương, can thiệp ngoại khoa có thể gặp hạn chế do tổn thương thực thể trong nhu mô não.

Tóm lại, hội chứng tiền đình mặc dù không gây nguy hại nhưng lại gây cảm giác chóng mặt rất khó chịu, ảnh hưởng đến sinh hoạt hằng ngày. Vì vậy, việc hiểu biết hội chứng tiền đình là gì, phân loại hội chứng tiền đình và điều trị là cần thiết cho mỗi gia đình.