Xét nghiệm AFB ( acid- fast-bacilli)

Bài viết được tham vấn chuyên môn cùng Thạc sĩ, Bác sĩ Trần Thị Vượng - Bác sĩ Xét nghiệm vi sinh - Khoa Xét nghiệm - Bệnh viện Đa khoa Quốc tế Vinmec Hải Phòng.

ét nghiệm AFB (acid-fast bacilli ) là một phương pháp đơn giản và ít tốn kém được ứng dụng nhiều trong y học. Kỹ thuật xét nghiệm này sẽ giúp hỗ trợ chẩn đoán bệnh nhiễm khuẩn do các trực khuẩn có đặc tính kháng cồn kháng acid (acid-fast) gây ra.

Xét nghiệm AFB (acid-fast bacilli) là một phương pháp nhuộm trong phòng thí nghiệm được thực hiện trên, bệnh phẩm lâm sàng nghi ngờ có chứa Mycobacteria như: Đờm (đàm), dịch phế quản, dịch não tủy, các loại dịch khác, mô ... hoặc khuẩn lạc (khóm) từ nuôi cấy thuần ...để phát hiện và phân biệt các vi khuẩn có đặc tính “acid-fast” (vi khuẩn kháng cồn kháng acid) với các vi khuẩn khác.

Kỹ thuật này được sử dụng để phát hiện các vi khuẩn Mycobacterium, có khả năng kháng cồn, kháng acid, do các trực khuẩn Mycobacterium không bắt màu bằng phương pháp nhuộm Gram thông thường. Việc sử phương pháp nhuộm này được giới thiệu lần đầu bởi Paul Ehrlich và được sửa đổi bởi hai nhà khoa học người Đức là Franz Ziehl và Friedrich Neelsen. Sau đó phương pháp này được gọi với một tên khác là nhuộm Ziehl-Neelsen và trở thành kỹ thuật xét nghiệm thường quy với các trường hợp nghi ngờ mắc lao ( hay gặp nhất là Lao phổi).

Vách tế bào các Mycobacteria có một lượng lớn acid mycolic nên khi sử dụng phương pháp nhuộm Gram truyền thống các vi khuẩn này rất khó bắt màu. Do đó, phải sử dụng phương pháp nhuộm kháng cồn kháng acid để quan sát các vi khuẩn này. Phương pháp nhuộm Ziehl-Neelsen sử dụng 2 hoá chất nhuộm màu là carbol fuchsin và xanh methylen kết hợp với chất tẩy màu (hỗn hợp acid-alcohol) để phát hiện các trực khuẩn kháng cồn kháng acid. Đầu tiên thuốc nhuộm fuchsin được thêm vào sẽ tạo phức với acid mycolic trong thành tế bào của vi sinh vật kháng axit. Nhờ vào khả năng kháng cồn- kháng acid nên vi khuẩn không bị tẩy màu sau bước tẩy cồn-acid vì vậy chúng chống lại được việc bị tẩy rửa bởi axit-cồn (chất khử màu) và vẫn giữ màu thuốc nhuộm ban đầu. Sau đó, chất nhuộm tương phản, xanh methylene được thêm vào và giúp làm hiện rõ vi sinh vật được nhuộm.

Xét nghiệm này giúp phát hiện các vi khuẩn có đặc tính kháng acid trong mẫu bệnh phẩm chủ yếu để phát hiện và chẩn đoán vi khuẩn Lao (Mycobacteria tuberculosis). Bệnh phẩm hay được sử dụng nhất là đờm. Khi nghi ngờ bệnh nhân bị Lao phổi, thì xét nghiệm AFB đờm sẽ là xét nghiệm thường quy để tìm vi khuẩn lao. Kết quả dương tính khi quan sát thấy các trực khuẩn hình que, hơi cong, bắt màu đỏ fuchsin, có thể đứng riêng lẻ, đứng từng đôi hoặc thành từng đám trên nền màu xanh.

Ở các loại vi khuẩn kháng acid khác như Nocardia, chỉ một số phần nhất định của tế bào vi khuẩn giữ lại màu thuốc nhuộm, chẳng hạn như thành tế bào. Kết quả xét nghiệm dương tính sẽ xác định nhiễm trùng do Nocardia gây ra. Vi khuẩn Nocardia thường khá ít gặp, tuy nhiên bệnh lại gây nguy hiểm. Nhiễm trùng Nocardia bắt đầu ở phổi và nó có thể lan đến não, xương hoặc da của những người có hệ miễn dịch kém.

Vì vậy một kết quả nhuộm AFB đờm dương tính kết hợp với hình ảnh XQ phổi sẽ chẩn đoán chính xác tình trạng nhiễm lao phổi của bệnh nhân cũng như giúp chẩn đoán phân biệt bệnh viêm phổi do các vi khuẩn khác gây ra.

Vi khuẩn lao là trực khuẩn hình que, mảnh, hơi cong, bắt màu đỏ fucshin, đứng riêng lẻ, từng đôi hoặc thành từng đám trên nền xanh. Đếm số lượng AFB bệnh phẩm đờm và đánh giá kết quả như bảng dưới.

Kết quả Dương tính Nghĩa là bạn nhiễm trực khuẩn Lao. Thông thường kết quả âm tính đồng nghĩa với việc bạn không nhiễm vi khuẩn Lao. Tuy nhiên có một số trường hợp Lao phổi nhưng nhuộm AFB âm tính. Khi đó, dựa vào triệu chứng Lâm sàng, bác sỹ sẽ tư vấn làm thêm các xét nghiệm khác để khẳng định chẩn đoán như Genexpert, PCR, nuôi cấy...

Về lý thuyết, khi cơ quan nào nghi nhiễm Lao thì sẽ lấy bệnh phẩm, dịch tiết, sản phẩm viêm của cơ quan đó xét nghiệm AFB như nghi lao phổi sẽ xét nghiệm AFB đờm, Lao màng não xét nghiệm AFB dịch não tủy, lao xương, lao khớp, lao tiết niệu.... Trên thực tế, AFB là kỹ thuật xét nghiệm tìm vi khuẩn Mycobacteria (chủ yếu là vi khuẩn Lao) khá đơn giản, dễ thực hiện, cho kết quả nhanh (khoảng 2h) nhưng là kỹ thuật có độ nhạy khá thấp (khoảng 30-40%) các trường hợp. Vì vậy AFB thường đươc sử dụng chủ yếu với các bệnh phẩm như đờm, dịch các màng (màng não, màng bụng, màng khớp...)

Trong nội dung bài viết này, xin được chia sẻ một số loại bệnh phẩm xét nghiệm AFB thường gặp: mẫu đờm, mẫu nước tiểu và mẫu dịch các màng (các khoang kín), mẫu tủy xương

5.1 Thu thập mẫu đờm

Nhân viên y tế sẽ cung cấp cho bạn một cốc nhựa đặc biệt để lấy đờm. Các bước tiến hành như sau:

Theo hướng dẫn của Bộ Y tế hiện nay, để thuận tiện cho người bệnh có thể chẩn đoán được trong ngày đến khám bệnh, bệnh nhân mắc bệnh lao phổi có thể lấy hai mẫu đờm tại nơi khám bệnh, trong đó, thời điểm lấy mẫu 1 và mẫu 2 phải cách nhau ít nhất là hai giờ. Để đảm bảo kết quả xét nghiệm đờm chính xác, bệnh nhân phải thực hiện lấy đờm theo các bước như sau:

• Hít thở vào thật sâu
• Thở ra thật mạnh
• Hít vào thật sâu, thở ra thật mạnh (lần 2)
• hít sâu, thở mạnh lần 3, ho khạc thật sâu từ trong phổi
• Đặt cốc đờm (đã mở nắp) vào sát miệng, đổ đờm vào đáy cốc, vặn chặt nắp.
• Nộp cốc đờm và phiếu xét nghiệm cho nhân viên y tế
• Súc miệng sạch bằng nước thường trước khi lấy đờm
• Hít vào thật sâu, thở ra thật mạnh. Nhắc lại 3 lần để tạo cơn ho
• Ho khạc đờm sâu từ trong lồng ngực
• Mở nắp cốc đờm đưa lại gần miệng, nhổ đờm vào trong cốc
• Đậy nắp cốc đờm, xoáy chặt nắp
• Trường hợp khó khạc đờm hỗ trợ bằng cách vỗ rung, uống thuốc long đờm hoặc khí dung nước muối ấm.

Lưu ý, nếu lượng đờm lấy quá ít (<2ml) và không có chất nhày mủ, bệnh nhân phải làm lại các bước trên để có mẫu đờm đạt chất lượng.

Ngoài ra trong trường hợp bệnh nhân không khạc đờm được, bác sĩ có thể dùng phương pháp nội soi phế quản để lấy mẫu. Kỹ thuật này khá đơn giản và mất khoảng 30 đến 60 phút. Bệnh nhân thường vẫn tỉnh táo để làm thủ thuật. Đầu tiên, bác sĩ sẽ xịt thuốc gây tê ở vùng mũi họng của bạn để làm tê cục bộ. Ống nội soi phế quản được đưa qua miệng hoặc mũi theo đường dẫn khí đến phổi. Bệnh nhân thường được dùng thuốc gây tê không cảm thấy đau đớn và khó chịu, nhưng một số trường hợp có thể được chỉ định dùng cả thuốc gây mê. Những rủi ro hiếm gặp của nội soi phế quản bao gồm phản ứng dị ứng với thuốc an thần, nhiễm trùng, chảy máu, co thắt phế quản, nhịp tim bất thường.

5.2 Thu thập mẫu nước tiểu

Các nhân viên y tế sẽ cung cấp cho bạn một cốc đặc biệt để lấy mẫu nước tiểu. Tốt nhất bạn nên lấy mẫu vào lần đầu tiên bạn đi tiểu vào buổi sáng. Khi đó, mức độ vi khuẩn sẽ cao hơn. Quá trình lấy mẫu nước tiểu thường bao gồm các bước như sau:

• Rửa tay.
• Tháo nắp lọ đựng mẫu.
• Nam giới nên vệ sinh bên trong và xung quanh dương vật, bao quy đầu. Phụ nữ nên sử dụng khăn giấy tiệt trùng để lau các nếp gấp của âm đạo.
• Bắt đầu đi tiểu. Sau khi nước tiểu của bạn đã chảy trong vài giây, hãy đặt bình chứa vào dòng nước và thu một lượng vừa đủ nước tiểu “giữa dòng”. Sau đó, cẩn thận đậy nắp hộp.
• Rửa cốc và tay của bạn. Nếu bạn đang lấy nước tiểu ở nhà và không thể đến phòng thí nghiệm trong vòng một giờ, hãy bảo quản mẫu trong tủ lạnh. Mẫu nước tiểu có thể được bảo quản trong tủ lạnh lên đến 24 giờ.

5.3 Thu thập mẫu tủy xương

Tủy xương là mô mỡ mềm bên trong các xương lớn hơn. Ở người lớn, tủy xương thường được lấy từ xương chậu hoặc xương ức. Đối với trẻ sơ sinh và trẻ em, tủy xương thường được lấy từ xương chày hay xương ống quyển. Sinh thiết tủy xương thường được tiến hành như sau:

• Đầu tiên, vị trí này được làm sạch bằng chất sát khuẩn, chẳng hạn như iốt.
• Tiếp đến bác sĩ sẽ tiêm thuốc gây tê cục bộ vào vùng chuẩn bị sinh thiết.
• Khi vị trí lấy mẫu đã được gây tê, bác sĩ sẽ đâm một cây kim qua da và vào xương của bạn. Sau đó, bác sĩ sẽ sử dụng một cây kim đặc biệt để rút ra một mẫu bệnh phẩm tủy xương.
• Sau khi rút kim ra, một băng vô trùng được đặt lên vị trí đã lấy mẫu.
• Sau khi sinh thiết, bạn nên nằm yên tĩnh cho đến khi huyết áp, nhịp tim trở lại bình thường. Bạn nên che và giữ vị trí lấy mẫu khô ráo trong khoảng 48 giờ.

Có một số rủi ro ít gặp của sinh thiết tủy xương bao gồm nhiễm trùng, chảy máu dai dẳng hay phản ứng với thuốc gây tê cục bộ hoặc thuốc an thần.

5.4 Thu thập mẫu dịch các màng (màng não, màng khớp, màng phổi...)

Dịch các khoang kín như dịch não tủy, dịch màng khớp, màng phổi, màng bụng cần được Bác sỹ chuyên khoa lấy. BS thực hiện sát khuẩn tại vị trí chọc dò, gây tê tại chỗ và dùng kim hút dịch ra.

Tùy vào mẫu bệnh phẩm sẽ thu thập mà có những cách chuẩn bị riêng. Đối với việc lấy mẫu máu, nước tiểu và phân, bạn hầu như không cần chuẩn bị gì trước khi lấy mẫu. Đối với sinh thiết tủy xương hoặc da, bác sĩ có thể hướng dẫn bạn không ăn hoặc uống chất lỏng trước khi làm thủ thuật. Lưu ý bạn phải nói với bác sĩ về bất kỳ loại thuốc nào bạn đang dùng bao gồm cả vitamin, thực phẩm bổ sung, các thuốc không theo đơn và thuốc kê đơn. Bạn cũng nên cho bác sĩ biết về bất kỳ loại dị ứng nào bạn mắc phải, bất kỳ phản ứng nào trước đây với thuốc hoặc các vấn đề về chảy máu mà bạn đã gặp phải. Đặc biệt, nếu bạn đang mang thai hãy lập tức nói với bác sĩ.

Tóm lại, nhuộm AFB – Ziehl Neelsen là một kỹ thuật không quá phức tạp và tốn kém. Kỹ thuật này sẽ hỗ trợ bác sĩ phát hiện và chẩn đoán các bệnh nhiễm trùng do vi khuẩn kháng acid, kháng cồn gây ra. Để đảm bảo an toàn và hiệu quả, bạn nên chọn các cơ sở y tế uy tín để thực hiện.

Với sự phát triển không ngừng của tiến bộ khoa học, Bệnh viện Đa khoa Quốc tế Vinmec hiện nay đã triển khai phương pháp xét nghiệm AFB để chẩn đoán các bệnh lý nghi nhiễm lao. Phương pháp chẩn đoán được thực hiện bởi đội ngũ y bác sĩ giàu chuyên môn với hệ thống trang thiết bị y tế hiện đại, đảm bảo kết quả chính xác cao. Sau khi có kết quả chẩn đoán chính xác bệnh, các bác sĩ sẽ đưa ra phác đồ điều trị và tư vấn cho người bệnh đảm bảo sức khỏe sớm hồi phục nhanh nhất

Nguồn tham khảo: healthline.com, sciencedirect.com, ucsfhealth.org