Chu kỳ phát triển Entamoeba histolytica gây bệnh lỵ

Bài viết của Thạc sĩ, Bác sĩ Ma Văn Thấm - Trưởng khoa Nhi - Sơ sinh - Khoa Nhi - Sơ sinh - Bệnh viện Đa khoa Quốc tế Vinmec Phú Quốc

Vi khuẩn gây bệnh lỵ Entamoeba histolytica thường gây tổn thương đặc trưng là loét ở niêm mạc đại tràng và có khả năng gây ra các ổ áp xe ở những cơ quan khác. Bệnh có xu hướng xảy ra ở những vùng có điều kiện kinh tế xã hội khó khăn nghèo nàn và vệ sinh kém.

Đơn bào E. histolytica thuộc họ Entamoebidae, bộ Amoebida, ngành Protozoa là vi khuẩn gây bệnh lỵ.

Entamoeba histolytica tiếp tục là một vấn đề sức khỏe toàn cầu quan trọng và là nguyên nhân thứ 3 gây tử vong do nhiễm ký sinh trùng. Gần 50 triệu người có triệu chứng, với số ca tử vong hàng năm lên đến 100.000 người. Những người bị nhiễm Entamoeba hầu hết đều bị E. histolytica hoặc E. dispar xâm chiếm. E. histolytica là dạng gây bệnh và có thể gây viêm đại tràng do amip và bệnh amip ngoài đường tiêu hóa. E. dispar được coi là không gây bệnh và không gây ra dấu hiệu của bệnh.

2.1. Chu kỳ không gây bệnh

Kén già của amip lỵ từ ngoại cảnh vào đường tiêu hoá của người (theo thức ăn, nước uống...). Kén qua dạ dày, không có biến đổi gì đáng kể. Đến ruột non dưới tác động của dịch tiêu hoá, nhất là men trypsin, vỏ kén nứt ra và một amip 4 nhân chui ra khỏi kén (thể xuất kén).

Sau khi xuất kén, amip theo thức ăn ở ruột non di chuyển xuống manh tràng. Khi tới manh tràng thể xuất kén phân chia thành 8 amip con (mỗi amip có 1 nhân). Ở manh tràng gặp những điều kiện thuận lợi (pH thích hợp, phân lỏng, nhiều mảnh thức ăn, có nhiều vi khuẩn cộng sinh....) amip phát triển lớn lên, tiếp tục sinh sản thành nhiều amip ở manh tràng. Ở đây, amip bám trên niêm mạc ruột, ăn chất nhầy, các mảnh thức ăn thừa, vi khuẩn, nấm... nhưng không gây thiệt hại gì cho người, đây là thể hoạt động nhỏ (forma minuta). Khi ruột hoạt động bình thường, một số amip theo phân xuống đại tràng, khi phân dần dần rắn lại thì amip cũng dần dần co lại, thải nước vứt bỏ thức ăn, hình thành lớp vỏ, thể kén được hình thành, theo phân ra ngoại cảnh. Nếu ruột hoạt động không bình thường, phân lỏng, amip thể hoạt động nhỏ không thành thể kén mà theo phân ra ngoại cảnh.

Trường hợp người bình thường thải kén ra ngoại cảnh là hiện tượng người lành thải kén hay gọi là người lành mang trùng. Đây là nguồn bệnh nguy hiểm lây lan ra môi trường xung quanh. Kén từ ngoại cảnh lại xâm nhập vào cơ thể người qua đường tiêu hoá, vòng đời hội sinh của amip cứ như thế tiếp diễn.

2.2. Chu kỳ gây bệnh

Trong điều kiện bình thường (người khoẻ mạnh, thành ruột không bị tổn thương) amip sống hội sinh ở manh tràng. Nhưng khi sức đề kháng của cơ thể giảm và thành ruột bị tổn thương vì một nguyên nhân nào đó như sau khi bị nhiễm trùng, nhiễm độc thức ăn, lỵ trực khuẩn, thương hàn... khi đó men do amip tiết ra mới phát huy được tác dụng phá hủy lớp niêm mạc ruột và amip mới chui sâu vào lớp dưới niêm mạc.

Ở đây, amip tiếp tục tiết men phá hủy mô, kích thích tế bào lát và tuyến Lieberkuhn tăng tiết chất nhầy, làm tổn thương mao mạch ruột, gây chảy máu, máu cục gây tắc nghẽn các mao mạch làm cho các tế bào xung quanh bị hoại tử, tế bào tuyến Lieberkuhn bị thoái hoá. Dạng hoạt động gây bệnh có khả năng gây hoại tử mô nhờ men proteinase phá hủy. Các vi khuẩn phối hợp phát triển làm thành các ổ áp xe dưới niêm mạc. Miệng ổ áp xe thường nhỏ, nhưng đáy lại rộng (giống như hình phễu lộn ngược).

Những ổ áp xe vỡ, mủ chảy ra, để lại những vết loét ở thành ruột. Nếu điều trị không kịp thời, những ổ áp xe mới được hình thành thông với nhau, tạo thành đường hầm dưới niêm mạc, lớp niêm mạc ở trên bị hoại tử bong ra thành những vết loét rộng.

Trong ổ loét do giàu chất dinh dưỡng, amip lớn lên về kích thước, sinh sản nhanh. Đó chính là thể hoạt động lớn kí sinh gây bệnh - forma magna.

Tóm lại, vi khuẩn gây bệnh lỵ phân bố rộng khắp trên toàn thế giới, tỷ lệ nhiễm còn phụ thuộc vào điều kiện kinh tế xã hội của mỗi quốc gia, vùng lãnh thổ. Nhìn chung, tỷ lệ mang kén amip lỵ cũng như bệnh amip lỵ thường có tính quy luật của một vùng lưu hành.