Tiêm nhắc lại vắc-xin giúp hệ miễn dịch được bảo vệ bền vững

Bài viết được tư vấn chuyên môn bởi Thạc sĩ, Bác sĩ Nguyễn Hải Hà - Trung tâm Nhi - Bệnh viện Đa khoa Quốc tế Vinmec Times City.

Chú ý tiêm chủng đầy đủ cho trẻ, đặc biệt là tiêm nhắc lại vắc-xin theo đúng lịch được khuyến cáo sẽ giúp hệ miễn dịch được bảo vệ bền vững, từ đó phòng ngừa các bệnh truyền nhiễm hữu hiệu hơn.

Trong chương trình tiêm chủng mở rộng, trẻ dưới 1 tuổi cần tiêm chủng đầy đủ các loại vắc-xin phòng 8 bệnh truyền nhiễm nguy hiểm gồm: lao, bạch hầu, ho gà, uốn ván, viêm gan B, viêm phổi/viêm màng não mủ do Hib, bại liệt và sởi. Trẻ 12 - 24 tháng tuổi, ngoài vắc-xin phòng viêm não Nhật bản B, trẻ được tiêm vắc-xin nhắc lại bạch hầu - ho gà - uốn ván mũi 4 (DPT 4) và vắc-xin sởi - rubella.

Trong chương trình tiêm chủng dịch vụ thì rất nhiều loại vắc-xin cần phải tiêm để cho trẻ có hệ miễn dịch bảo vệ cơ thể tối ưu như: vắc-xin phòng các bệnh tiêu chảy do Rotavirus, cúm, thủy đậu, viêm gan A, thương hàn, viêm não do não mô cầu BC, AC, vắc-xin phòng phế cầu, phòng HPV....Hầu hết các loại vắc-xin này đều phải tiêm nhắc lại. Tuy nhiên, ghi nhận từ thực tế cho thấy nhiều trường hợp trẻ không được tiêm nhắc lại các mũi vắc-xin được khuyến cáo vì phụ huynh cho rằng tiêm chủng một lần khi trẻ còn nhỏ đã đủ để bảo vệ trẻ khỏi mắc các bệnh truyền nhiễm. Chính vì vậy, các chuyên gia khuyến cáo: Với một số loại vắc-xin, trẻ cần được tiêm chủng đầy đủ, đúng lịch cả các mũi tiêm cơ bản ban đầu và mũi tiêm nhắc lại để giúp cơ thể được bảo vệ một cách tốt.

Đối với một số loại vắc-xin, sau khi tiêm đủ liều cơ bản thì kháng thể chỉ có tác dụng bảo vệ cơ thể trong một khoảng thời gian nhất định. Khi lượng kháng thể này giảm đi, cơ thể sẽ không được bảo vệ tối ưu trước sự tấn công của tác nhân gây bệnh nên rất dễ mắc bệnh nếu không được tiêm chủng nhắc lại. Độ bền vững của kháng thể phụ thuộc vào bản chất của vắc-xin, công nghệ sản xuất, khả năng đáp ứng của cơ thể,... Do vậy, cần tiêm nhắc lại để hệ miễn dịch được tăng cường và kháng thể bảo vệ cơ thể được duy trì lâu dài nhằm tăng khả năng chống lại bệnh truyền nhiễm.

Việc tiêm các mũi vắc-xin nhắc lại chỉ có hiệu quả đối với các loại vắc-xin tạo được trí nhớ miễn dịch qua các mũi tiêm trước đó. Với các vắc-xin không tạo được trí nhớ miễn dịch hoặc có miễn dịch bảo vệ tồn tại quá ngắn trong cơ thể thì việc tiêm các mũi sau đó được coi là tiêm mới. Một số loại vắc-xin có miễn dịch bền vững trong nhiều năm như vắc-xin phòng sởi nhưng vẫn được tiêm nhắc lại hay tiêm bổ sung khi có dịch bệnh thì việc tiêm các mũi vắc-xin nhắc lại, mũi tiêm bổ sung này lại là phục vụ mục đích chủ yếu tạo miễn dịch cho những trẻ bị bỏ sót chưa tiêm trong các hoạt động tiêm chủng trước đó hoặc những trẻ chưa tạo được miễn dịch sau các lần tiêm trước, giúp tăng cường và duy trì miễn dịch cộng đồng.

Về cơ bản, tính an toàn của các liều vắc-xin tiêm nhắc lại hoặc tiêm bổ sung không khác biệt với các liều tiêm trước đó. Chỉ không tiêm nhắc lại nếu tiền sử mũi tiêm trước đó cùng thành phần vắc-xin có phản ứng nặng, phản ứng sốc phản vệ.

Để giúp cơ thể trẻ được bảo vệ hiệu quả, cần tiêm các mũi vắc-xin nhắc lại để nâng cao hiệu giá kháng thể (hay còn gọi là sức chống đỡ của cơ thể). Việc tiêm các mũi nhắc lại chỉ áp dụng đối với các loại vắc-xin có nồng độ kháng thể giảm dần theo thời gian, không duy trì được nồng độ kháng thể lâu dài, thông thường là vắc-xin bất hoạt hay còn gọi là vắc-xin chết. Ngoài ra, một số vắc-xin sống giảm độc lực vẫn cần nhắc lại để duy trì kháng thể lâu dài bảo vệ trong vùng có nguy cơ dịch bệnh cao. Lịch tiêm nhắc lại các loại vắc-xin được khuyến cáo áp dụng như sau:

• Vắc-xin phòng bệnh bạch hầu, ho gà, uốn ván: Trẻ cần được tiêm nhắc lại lúc 18 tháng tuổi, sau đó nhắc lại lúc 4-6 tuổi, 10-13 tuổi hoặc muộn hơn; có thể nhắc lại mỗi 10 năm (nếu có nguy cơ cao).
• Vắc-xin phòng viêm não Nhật Bản bất hoạt: Cần tiêm nhắc mũi thứ 3 một năm sau khi tiêm mũi thứ 2. Sau đó nên tiêm nhắc lại mỗi 3 năm cho đến khi 15 tuổi.
• Vắc-xin phòng viêm não Nhật Bản sống giảm độc lực, tái tổ hợp (Imojev): tiêm mũi nhắc lại sau 1-2 năm cho trẻ từ 9 tháng đến dưới 18 tuổi.
• Vắc-xin phòng bại liệt uống: Có thể cho trẻ dưới 5 tuổi uống 2 liều bổ sung cách nhau 1 tháng nhằm nâng cao khả năng bảo vệ của cơ thể hoặc tiêm liều bại liệt IPV bổ sung lúc 5 tháng tuổi sau 3 liều OPV uống lúc 2,3,4 tháng tuổi theo chương trình Tiêm chủng mở rộng.
• Vắc-xin phòng nhiễm khuẩn do Hib: Nên tiêm nhắc khi trẻ được 18 tháng tuổi.
• Vắc-xin phòng sởi, sởi –quai bị - rubella: Vắc-xin phòng sởi đơn được tiêm liều 1 lúc trẻ 9 tháng tuổi, tiêm nhắc khi trẻ được 18 tháng tuổi bằng vắc-xin sởi đơn giá hoặc vắc-xin phối hợp 3 trong 1 ngừa bệnh sởi - quai bị - rubella (vắc-xin MMR tiêm cách liều sởi đơn tối thiểu 6 tháng, nhắc lại liều MMR thứ 2 sau liều thứ nhất 4 năm);
• Vắc-xin phòng cúm: Được tiêm nhắc hằng năm, đặc biệt là những đối tượng có nguy cơ cao mắc bệnh như trẻ em, người cao tuổi, người có bệnh tim mạch, huyết áp, hen phế quản, tiểu đường,...
• Vắc-xin phòng thương hàn: Tiêm nhắc lại mỗi 3 năm tại những vùng lưu hành virus thương hàn nặng hoặc có dịch, đặc biệt chú ý tiêm nhắc lại cho đối tượng trẻ em và người cao tuổi;
• Vắc-xin phòng tả (uống): Nên dùng hằng năm tại những vùng thường xuyên xảy ra dịch tả, đặc biệt là cho những đối tượng có nguy cơ phơi nhiễm cao;
• Vắc-xin phòng viêm màng não do não mô cầu AC (Meningo AC): Tiêm nhắc lại mỗi 3 năm.
• Vắc-xin phòng phế cầu: Tiêm nhắc lại tùy theo độ tuổi tiêm mũi đầu tiên và vắc-xin sử dụng
• Vắc-xin phòng dại: Tiêm nhắc lại cho những đối tượng có nguy cơ cao như người làm nghề giết mổ gia súc. Song, vắc-xin dại chủ yếu được sử dụng để điều trị dự phòng khi bị phơi nhiễm.

Hầu hết các vắc-xin này tạo được trí nhớ miễn dịch tốt nên có thể làm tăng hiệu giá kháng thể của cơ thể lên rất cao chỉ sau một mũi tiêm nhắc.

• Thời điểm: Thời gian duy trì của kháng thể bảo vệ sau tiêm vắc-xin và lứa tuổi có nguy cơ mắc bệnh
• Hiệu quả của mũi tiêm nhắc: Các vắc-xin có lịch tiêm nhắc lại là các vắc-xin tạo được trí nhớ miễn dịch tốt nhưng lượng kháng thể trong cơ thể giảm dần theo thời gian. Cần có lịch tiêm nhắc cụ thể để mũi tiêm giúp cơ thể nâng cao hiệu giá kháng thể bảo vệ ở mức tối ưu.
• Tính an toàn: Một số loại vắc-xin có thể gây ra các phản ứng phụ khi tiêm cho trẻ đã lớn. Do vậy, việc tiêm nhắc sớm sẽ đảm bảo an toàn cho trẻ. Với những trẻ đã có phản ứng nặng với lần tiêm trước, khi đến thời điểm tiêm các mũi nhắc lại, bác sĩ cần thận trọng cân nhắc khi chỉ định tiêm nhắc lại với vắc-xin cùng thành phần.
• Tình hình dịch tễ: Việc tiêm nhắc cần được tiến hành sớm theo khuyến cáo của ngành y tế tại các vùng có dịch bệnh lưu hành nặng hoặc có dịch. Với các vắc-xin có thời gian bảo vệ ngắn như cúm, tả,... cần được tiêm chủng hằng năm vào trước mùa dịch, đặc biệt với những đối tượng có nguy cơ cao mắc bệnh như trẻ em, người cao tuổi và người mắc các bệnh mạn tính. Với các vắc-xin phòng sởi, quai bị, rubella, cần được tiêm mũi 2 để nâng cao miễn dịch cộng đồng, tăng tính hiệu quả của việc phòng bệnh bằng vắc-xin vì đây là các bệnh có khả năng lây lan cao và nhanh qua đường hô hấp.
• Tính thuận lợi của dịch vụ: Lịch tiêm nhắc được tính toán cho phù hợp để giảm bớt sự bất tiện cho phụ huynh và trẻ nhỏ khi tiêm phòng. Cụ thể, lịch tiêm nhắc các loại vắc-xin được lồng ghép vào cùng một thời điểm như khi trẻ 18 tháng tuổi có thể tiêm nhắc các vắc-xin Hib, DPT, sởi mũi 2,...
• Yếu tố khác: Cơ chế miễn dịch, lứa tuổi nguy cơ, đáp ứng của cơ thể, sự biến đổi của chủng gây bệnh, điều kiện kinh tế - xã hội,...

Lịch tiêm các mũi vắc-xin nhắc lại cho trẻ thường khá lâu, đôi khi khiến các bậc phụ huynh bỏ quên lịch tiêm nhắc cho trẻ theo đúng hẹn. Bên cạnh đó, trong tình hình khan hiếm vắc-xin, lịch tiêm các mũi cơ bản của trẻ có thể bị gián đoạn. Vậy tiêm vắc-xin trễ lịch hẹn có làm mất hiệu quả của vắc-xin không? Có cần tiêm lại từ đầu nếu lịch tiêm nhắc bị trễ so với lịch hẹn không? Theo khuyến cáo của Bộ y tế, chúng ta sẽ không cần tiêm vắc-xin lại từ đầu nếu lịch tiêm ngừa của trẻ bị trễ so với hẹn vì:

• Kháng thể sinh ra sau khi tiêm các loại vắc-xin sẽ giảm dần theo thời gian, đôi khi biến mất nhưng trí nhớ miễn dịch vẫn còn duy trì;
• Hầu hết các loại vắc-xin hiện nay đều sinh ra trí nhớ miễn dịch và tồn tại rất lâu. Nhờ trí nhớ miễn dịch, hệ thống miễn dịch đáp ứng rất nhanh khi tiêm vắc-xin liều nhắc lại hoặc liều bổ sung. Nhờ vậy, hệ miễn dịch của cơ thể sẽ nhanh chóng tạo ra lượng kháng thể đầy đủ, giúp bảo vệ tối ưu cho trẻ;
• Về mặt khoa học, tăng khoảng cách giữa các liều vắc-xin trong phác đồ tiêm cơ bản hoặc tăng khoảng cách các mũi tiêm nhắc lại không làm giảm hiệu quả của vắc-xin. Ngược lại, việc giảm khoảng cách mũi tiêm nhắc (tức là tiêm vắc-xin sớm hơn so với lịch hẹn) có thể gây ra hiện tượng giao thoa giữa đáp ứng kháng thể của cơ thể đối với vắc-xin cần tiêm và kháng thể bảo vệ của những lần tiêm trước đó, làm giảm đáng kể hiệu quả và tác dụng bảo vệ của vắc-xin chủng ngừa.

Khi đưa vào cơ thể, mặc dù vắc-xin và các chế phẩm sinh học có thể gây ra các phản ứng không mong muốn, thậm chí là những phản ứng rất nặng như sốc phản vệ (dù tỷ lệ xảy ra rất nhỏ). Song, nhờ quy trình sản xuất nghiêm ngặt và những tiến bộ của công nghệ sản xuất, nhìn chung vắc-xin rất an toàn.

Với các liều vắc-xin tiêm nhắc lại hoặc tiêm bổ sung, tính an toàn của chúng không khác biệt với các liều tiêm trước đó. Và để đảm bảo sự an toàn khi tiêm nhắc lại, tiêm bổ sung vắc-xin, cần lưu ý tới một số vấn đề sau:

• Chấp hành nghiêm túc các quy định của Bộ y tế về an toàn tiêm chủng từ khâu vận chuyển, bảo quản tới sử dụng;
• Thực hiện đúng lịch tiêm chủng nhắc lại theo quy định của Bộ Y tế và hướng dẫn của nhà sản xuất đối với từng loại vắc-xin;
• Không tiêm nhắc lại đối với các trường hợp đã có phản ứng nặng trong những lần tiêm trước đó. Các phản ứng mạnh gồm: Sốc, sốt cao trên 39°C kèm co giật hoặc dấu hiệu não/màng não, khó thở, tím tái,...;
• Với vắc xin DPT (ho gà toàn tế bào), không thực hiện mũi tiêm nhắc lại với trẻ đã bước sang tuổi quá lớn, chỉ dùng cho trẻ dưới 4 tuổi. Khoảng thời gian giữa mũi tiêm trước đến mũi tiêm nhắc lại có thể dài hơn quy định nhưng tuyệt đối không được ngắn hơn;
• Cần phải khám sàng lọc trước tiêm chủng. Gia đình cần phối hợp với bác sĩ trong việc theo dõi và chăm sóc trẻ sau tiêm chủng để đảm bảo an toàn cho trẻ.

Tiêm nhắc lại vắc-xin giúp trẻ phòng tránh những bệnh lý nguy hiểm có thể xảy ra một cách toàn diện thông qua trí nhớ miễn dịch khi trẻ được tiêm ngừa bằng các loại vắc-xin tương ứng. Để đạt hiệu quả phòng bệnh tối ưu, chúng ta cần chú ý tuân thủ đúng lịch tiêm nhắc lại theo khuyến cáo của Bộ y tế, nhà sản xuất và tình hình dịch bệnh tại vùng lãnh thổ sinh sống.

Tiêm vắc-xin cho bé yêu đầy đủ và đúng lịch không chỉ giúp tăng sức đề kháng, phòng ngừa các bệnh nguy hiểm mà còn giúp trẻ phát triển toàn diện về thể chất và trí não. Vì vậy, hãy trang bị cho trẻ “tấm lá chắn” mang khả năng phòng ngừa bệnh tật vững chắc hơn bao giờ hết với các Chương trình Tiêm chủng tại Bệnh viện Đa khoa Quốc tế Vinmec. Bên cạnh các chương trình tiêm chủng sức khoẻ cho trẻ từ 0-2 tuổi, từ 1-2 tuổi, từ 4-6 tuổi, từ 9-18 tuổi, Vinmec còn có gói dành cho người lớn giúp phòng ngừa bệnh hiêụ quả - tiết kiệm chi phí và thời gian.