Các tác nhân kích hoạt cơn viêm tụy cấp

Bài viết được tư vấn chuyên môn bởi Bác sĩ chuyên khoa I Đồng Xuân Hà - Khoa khám bệnh và Nội khoa - Bệnh viện Đa khoa Quốc tế Vinmec Hạ Long.

Viêm tụy cấp là một bệnh lý nội khoa cấp tính, mức độ nặng nề, diễn tiến nhanh và nguy kịch tính mạng nếu không điều trị kịp thời. Có nhiều nguyên nhân gây viêm tụy cấp, trong đó thường gặp nhất là do sỏi và do bia rượu. Tuy nhiên, nếu không tích cực tìm kiếm nguyên nhân và phòng tránh, viêm tụy sẽ tái đi tái lại nhiều lần và khiến sức khỏe sa sút. Dưới đây là các tác nhân giải thích vì sao bị viêm tụy cấp.

Theo cấu trúc giải phẫu, ống mật và ống tụy dẫn các men tiêu hóa sẽ đi chung một đường trước khi đổ vào tá tràng. Theo đó, bất cứ tắc nghẽn cơ học nào xảy ra trên con đường này đều có thể gây ứ đọng dịch tụy và gây viêm tụy cấp.

Tác nhân gây tắc nghẽn thường gặp nhất là sỏi mật. Viên sỏi có thể hình thành trong hệ thống ống dẫn mật từ trong gan hay ngay trong lòng túi mật. Khi dịch mật bài tiết để tiêu hóa, sỏi theo ống mật đi xuống chèn vào ống mật chủ, làm ứ đọng cả dịch mật lẫn dịch tụy. Chính vì thế, nhiều quan sát đã cho thấy các bệnh nhân sau cắt túi mật sẽ giảm nguy cơ bị viêm tụy cấp.

Không chỉ như vậy, bùn mật - mặc dù chỉ là lớp cặn nhớt và có thể chứa sỏi với kích thước rất nhỏ, có thể gây ứ mật nên cũng được nghi ngờ là nguyên nhân của viêm tụy cấp, nhất là trong các trường hợp có kèm tăng men gan thoáng qua.

Viêm tụy cấp cũng xảy ra với các nguyên nhân gây tắc nghẽn ống dẫn mật khác như viêm đường mật, túi thừa ống mật, u lành hoặc ác tại đầu tụy...

Rượu là nguyên nhân gây viêm tụy cấp ở 1/3 các bệnh nhân. Thậm chí, rượu còn khiến bệnh diễn tiến đến viêm tụy mạn tính hay các đợt viêm cấp tái đi tái lại, làm cơ thể suy dinh dưỡng do không hấp thụ được thức ăn, cuối cùng là kiệt quệ.

Cho đến nay, các nhà khoa học vẫn chưa rõ vì sao rượu gây viêm tụy cấp chỉ xảy ra sau nhiều năm lạm dụng rượu, thay vì sau một cơn say bí tỉ ở những người không quen với việc uống rượu. Theo đó, một số giả thiết đã được đặt ra là do rượu làm tăng sự nhạy cảm của các tế bào tuyến tụy, dễ dàng kích hoạt các phản ứng viêm cũng như thúc đẩy hình thành độc tố, tạo điều kiện thuận lợi cho các tác nhân virus tiềm ẩn dễ xâm nhập và gây bệnh.

Nguyên nhân gây viêm tụy cấp này mới được phát hiện trong thời đại sau này bên cạnh các nguyên nhân “kinh điển” nêu trên. Bằng chứng là hàng loạt các nghiên cứu đã cho thấy mối tương quan nhân quả có mức độ tin cậy khá mạnh về thói quen hút thuốc lá trên những bệnh nhân viêm tụy cấp.

Tuy vậy, tương tự như uống rượu, cơ chế gây bệnh của thuốc lá cũng chưa được chứng minh rõ ràng.

ERCP là nội soi chụp mật tuỵ ngược dòng (viết tắt của Endoscopic Retrograde Cholangiopancreatography).

Viêm tụy cấp là một trong những biến chứng quan trọng sau khi thực hiện thủ thuật này, với tỷ lệ dao động từ 3 đến 25%, phụ thuộc vào mục đích ERCP chẩn đoán hay điều trị. Theo đó, cần chẩn đoán viêm tụy cấp sau khi thực hiện ERCP trong trường hợp bệnh nhân đau bụng trên dữ dội kéo dài cùng với buồn nôn, nôn và tăng glucose máu kèm theo.

Khi nồng độ triglyceride huyết thanh quá cao, dịch tách lớp bên trên phần tế bào máu trong ống xét nghiệm có màu trắng đục như sữa chính là yếu tố nguy cơ khởi phát các cuộc tấn công của viêm tụy cấp. Mặc dù cơ chế bệnh sinh của phản ứng viêm trong tình huống tăng triglyceride chưa thật rõ ràng, đây đã được ghi nhận là nguyên nhân của 1 - 4% các trường hợp viêm tụy cấp.

Tăng triglyceride máu nặng gặp ở các trẻ em bị rối loạn di truyền chuyển hóa lipoprotein, các đối tượng béo phì, đái tháo đường, suy giáp, mang thai, hội chứng thận hư, sử dụng hormone nhân tạo...

Mặc dù tăng calci máu không phải là nguyên nhân thường gặp của viêm tụy cấp nhưng không nên bỏ sót vì dễ làm sai lệch trong điều trị.

Bất kỳ cơ chế nào làm tăng calci máu cũng có thể dẫn đến viêm tụy cấp. Yếu tố này làm tăng lắng đọng calci trong ống tụy và kích hoạt các enzym trong nhu mô tụy, dễ dàng bùng nổ phản ứng viêm.

Di truyền cũng là một yếu tố quan sát thấy trên các bệnh nhân viêm tụy cấp. Các thay đổi trình tự gen hay đột biến nhiễm sắc thể khiến cá thể đó dễ nhạy cảm hơn, dễ kích hoạt phản ứng viêm hơn so với người bình thường.

Viêm tụy cấp do thuốc có tỷ lệ rất hiếm nhưng hiện không ngừng gia tăng do tình trạng lạm dụng thuốc.

Một số loại thuốc đã được quan sát thấy là có mối liên quan đến viêm tụy là thuốc lợi tiểu, sulfonamide, axit valproic, didanosine, pentamidine, tetracycline, 6-mercaptopurine, aminosalicylates, estrogen, steroid. Cơ chế của các thuốc gây viêm tụy là gây độc trực tiếp lên tế bào tuyến tụy, tạo các phản ứng miễn dịch, hình thành huyết khối trong mạch máu hay làm tăng độ nhớt của dịch tụy, gây ứ đọng.

Sự hiện diện của các chủng vi trùng và độc chất trong cơ thể đi đến nhu mô tụy có thể gây viêm tụy khởi phát cấp tính. Các loại vi trùng và độc chất có thể liệt kê gồm:

• Virus: quai bị, coxsackievirus, viêm gan B, cytomegalovirus, varicella-zoster, herpes simplex, HIV.
• Vi khuẩn: Mycoplasma, Legionella, Leptospira, Salmonella
• Nấm: Aspergillus
• Ký sinh trùng: Toxoplasma, Cryptosporidium, Ascaris
• Độc chất: Nọc độc của một số loài nhện, bò sát...

Những sang chấn bên ngoài hay tổn thương trực tiếp vào tuyến tụy làm phá vỡ cấu trúc của tế bào, giải thoát dịch tụy ra ngoài, không chỉ gây viêm tụy cấp mà còn tổn thương các tạng xung quanh, viêm phúc mạc.

Do tụy nằm kín đáo phía sau phúc mạc, mọi sang chấn có ảnh hưởng cả tụy thì mức độ thường nặng nề, điều trị khó khăn. Yêu cầu phẫu thuật khẩn cấp luôn được đặt ra để cầm máu, bảo tồn các tạng, làm sạch ổ bụng cũng như cứu giữ tính mạng.

Đây là một bất thường giải phẫu trong thời kỳ bào thai khiến tụy không sáp nhập mà thành hai tuyến tụy riêng biệt với ống bài tiết độc lập.

Tuy nhiên, phát hiện này chỉ biết được khi khám nghiệm tử thi và cơ chế gây viêm tụy cũng chưa được biết rõ ràng.

Tương tự như các cơ quan khác, tuyến tụy cũng được nuôi dưỡng bởi hệ thống mạch máu nuôi. Vì vậy, mọi bệnh lý trên mạch máu đều có thể ảnh hưởng đến chức năng tụy.

Trong đó, thiếu máu cục bộ tụy là một nguyên nhân hiếm gặp của viêm tụy cấp nhưng lại rất có ý nghĩa về mặt lâm sàng. Bệnh cảnh này xảy ra trong các trường hợp viêm mạch máu do bệnh lupus ban đỏ hệ thống, tụt huyết áp quanh phẫu thuật và sốc do xuất huyết.

Mang thai cũng là một nguyên nhân rất hiếm của viêm tụy cấp. Giả thiết được đặt ra là các rối loạn nội tiết, chuyển hóa trong giai đoạn thai kỳ làm tăng khả năng hình thành sỏi mật, tăng lipid máu và cả các yếu tố làm tăng nhạy cảm nhu mô tụy khác.

Mặc dù vậy, viêm tụy ở sản phụ được quan sát thấy phần lớn không có biến chứng, hệ quả trên thai nhi khá tốt tuy nguy cơ sinh non có cao hơn hẳn so với các sản phụ khác.

Một số nguyên nhân rất hiếm gặp khác của viêm tụy tái phát là bệnh celiac, trong đó viêm tá tràng và hẹp ống nhú đường mật được cho là cơ chế gây viêm tụy. Viêm tụy tự miễn đôi khi có thể dẫn đến viêm tụy cấp với biểu hiện giảm cân, vàng da và dãn ống tụy. Cuối cùng, có vài báo cáo về viêm tụy xảy ra ở bệnh nhân chán ăn do nguyên nhân tâm thần.

Khi các nguyên nhân phía trên đã được tích cực tìm kiếm nhưng không lý giải được thì sẽ được xem là viêm tụy cấp vô căn.

Với sự hỗ trợ của các phương tiện hình ảnh cao cấp như chụp cộng hưởng từ thông thường, chụp cộng hưởng từ đường mật, siêu âm qua nội soi, siêu âm nội soi ngược dòng đường mật, có đến 15-25% bệnh nhân bị viêm tụy cấp được kết luận là do vô căn.

Nói tóm lại, nguyên nhân dẫn đến viêm tụy cấp vô cùng phong phú và cũng đa dạng các yếu tố tiềm ẩn. Chúng ta cần nâng cao hiểu biết về viêm tụy cấp để có cách chủ động phòng tránh và nghĩ đến chẩn đoán này ngay từ những biểu hiện đầu tiên.

Với kinh nghiệm 14 năm kinh nghiệm trong lĩnh vực Nội soi – Nội tiêu hóa, Bác sĩ Đồng Xuân Hà thực hiện thành thạo các kỹ thuật nội soi tiêu hóa chẩn đoán, can thiệp cấp cứu và can thiệp điều trị. Hiện tại, là Bác sĩ Nội soi tiêu hoá Khoa Nội tổng hợp Bệnh viện Đa khoa Quốc tế Vinmec Hạ Long.