Hỗ trợ nói và nuốt cho bệnh nhân sống sót sau ung thư đầu và cổ

Phẫu thuật hoặc điều trị ung thư đầu và cổ có thể gây ra những thay đổi đối với miệng của bệnh nhân như môi, răng, lưỡi, sàn miệng, má, vòm miệng, hoặc cổ họng, hầu, thanh quản, có thể ảnh hưởng đến khả năng nói hoặc nuốt của bệnh nhân. Những thay đổi này có thể tạm thời hoặc lâu dài và có thể ảnh hưởng đến cuộc sống hàng ngày của bệnh nhân. Một nhà nghiên cứu bệnh lý về lời nói có thể giúp bạn giải quyết bất kỳ khó khăn nào mà bạn đang gặp phải với việc nuốt và giao tiếp.

Bệnh nhân sẽ gặp phải một số trường hợp như:

• Thức ăn hoặc chất lỏng trào ra từ miệng.
• Thức ăn dính trong miệng.
• Khó nhai hoặc di chuyển thức ăn ra phía sau miệng.
• Thức ăn bị mắc kẹt trong cổ họng hoặc đi vào khoang mũi.
• Thức ăn đi vào đường thở.

Nhiều vấn đề trong số này là kết quả của việc mất cơ (teo cơ) ở vùng đầu và cổ do không sử dụng hoặc bị tổn thương do điều trị. Tổn thương mô do bức xạ có thể phát triển nhiều năm sau khi điều trị.

2.1. Cải thiện khả năng giao tiếp

Điều trị cho bệnh nhân ung thư đầu, cổ có thể gây ra những khó khăn nhất định về ngôn ngữ như: nói không rõ, nói tăng âm mũi hoặc nói quá nhỏ.

Trường hợp phải cắt bỏ thanh quản phải thì bệnh nhân sẽ mất hẳn khả năng nói. Nếu những khó khăn về giao tiếp cứ để vậy không được điều trị thì bệnh nhân có thể bị trầm cảm hoặc tách biệt với xã hội. Do vậy bệnh nhân cần phải được bác sĩ trị liệu ngôn ngữ giúp can thiệp càng sớm càng tốt.

Khi bệnh nhân không có khả năng sử dụng ngôn ngữ bằng miệng để giao tiếp, bác sĩ sẽ tư vấn một phương pháp thay thế, chẳng hạn như sử dụng các thiết bị trợ giúp giao tiếp bên ngoài. Với bệnh nhân phải cắt bỏ dây thanh quản, bác sĩ trị liệu ngôn ngữ sẽ trò chuyện theo cách thức đặc biệt để động viên và giúp họ tìm phương pháp phù hợp nhất để giao tiếp. Các phương pháp này có thể bao gồm:

• Nói từ thực quản: Nói bằng cách đẩy không khí tới ống dẫn thức ăn.
• Thanh quản nhân tạo: Sử dụng các thiết bị bên ngoài như thanh quản điện tử để sản sinh ra âm thanh.
• Giả khí thực quản (TEP): Nói qua van nhỏ một chiều để chuyển không khí từ khí quản tới họng.

Các bác sĩ chuyên khoa có thể giúp người bệnh giữ được giao tiếp bằng viết vào giấy hoặc bảng trắng. Hoặc qua các chiến lược nói bao gồm:

• Nói một từ hoặc cụm từ cùng một lúc
• Làm chậm bài phát biểu của bạn
• Kiểm tra xem người đang nói chuyện với người bệnh có hiểu người bệnh nói không
• Tránh nói khi người bệnh mệt mỏi
• Sử dụng thao tác vẽ, trỏ hoặc cử chỉ để giúp truyền tải thông điệp của người bệnh
• Phát âm quá mức hoặc phóng đại âm thanh giọng nói của người bệnh.

2.2. Cải thiện chức năng nuốt

Chứng khó nuốt ở bệnh nhân ung thư đầu và cổ sau khi điều trị bao gồm khó ăn uống. Quá trình hóa trị và xạ trị có thể làm cho các cơ nuốt bị yếu và để lại sẹo nên hạn chế khả năng chuyển động.

Tình trạng này có thể khiến người bệnh ăn lâu hơn, khó nhai thực phẩm khô, thức ăn dính trong họng sau khi nuốt, thức ăn hay chất lỏng tràn ra từ mũi, ho và nghẹn trong hay sau khi nuốt. Nếu chứng khó nuốt không được điều trị, bệnh nhân dễ suy dinh dưỡng và mất nước. Trường hợp nặng có thể gây ra viêm phổi và bệnh phổi mãn tính.

Ngoài những trở ngại trên, người bệnh mất hứng thú ăn uống và tách biệt xã hội. Do vậy bác sĩ trị liệu ngôn ngữ cần có mặt sớm để đánh giá khả năng nuốt của bệnh nhân, cùng họ đối diện và vượt qua những khó khăn này.

Để đánh giá khả năng nuốt của hầu họng, bác sĩ chỉ định nội soi (VFS hoặc FEES). Sau khi đánh giá, bác sĩ trị liệu ngôn ngữ sẽ đưa ra lời khuyên thay đổi thích hợp trong khi nuốt. Những thay đổi này có thể bao gồm thay đổi tư thế, thay đổi chế độ ăn hoặc dùng mẹo để nuốt. Nếu bệnh nhân không thể nuốt an toàn cho dù đã áp dụng các phương pháp phục hồi, nhân viên y tế sẽ dùng phương pháp cho ăn thay thế. Bác sĩ trị liệu ngôn ngữ cũng giúp bệnh nhân tập vật lý trị liệu phục hồi các cơ nuốt.

Về thời điểm trị liệu ngôn ngữ và nuốt, bác sĩ cần khuyên bệnh nhân nên cân nhắc bắt đầu trị liệu trước khi điều trị ung thư và tiếp tục đến khi điều trị xong. Các nghiên cứu chỉ ra việc trị liệu ngôn ngữ và nuốt bắt đầu trước khi điều trị ung thư giúp duy trì chức năng cơ tốt hơn, nhờ đó cải thiện chất lượng cuộc sống của bệnh nhân sau khi điều trị ung thư.

Các dấu hiệu của chứng khó nuốt có thể bao gồm:

• Ho hoặc nghẹn khi ăn hoặc uống
• Cảm thấy cần phải hắng giọng sau khi ăn, uống
• Người bệnh có thể bị ướt sau khi ăn, uống
• Người bệnh trở nên khó thở trong, sau khi ăn hoặc uống
• Thức ăn hoặc đồ uống bị mắc kẹt trong cổ họng của người bệnh.
• Cảm giác như người bệnh cần phải nuốt nhiều lần để làm sạch thức ăn, đồ uống khỏi cổ họng
• Khó chịu khi nuốt
• Người bệnh mất nhiều thời gian để hoàn thành một bữa ăn hơn bình thường
• Thức ăn hoặc đồ uống trào ra từ mũi của người bệnh.
• Khó nhai thức ăn

Nếu bệnh nhân đang gặp phải bất kỳ khó khăn nào trong số này, điều quan trọng là phải đến gặp bác sĩ chuyên khoa âm ngữ. Bác sĩ chuyên khoa âm ngữ
có thể cung cấp cho bạn các khuyến nghị về thức ăn, đồ uống an toàn và thoải mái nhất, bắt đầu liệu pháp nuốt và nếu cần có thể tiến hành kiểm tra thêm về khả năng nuốt của người bệnh.

• Nghiên cứu về nuốt qua ống kính huỳnh quang (VFSS) - chụp X-quang quá trình nuốt của bệnh nhân.
• Đánh giá nội soi sợi quang của việc nuốt (PHÍ) - một ống soi nhỏ được đưa qua mũi và vào cổ họng của người bệnh để có thể đánh giá và theo dõi quá trình nuốt của bệnh nhân trên camera

Một số chiến lược để bệnh nhân có thể nuốt an toàn như sau:

• Ngồi thẳng lưng trên ghế tựa trong và sau khi ăn
• Duy trì chăm sóc răng miệng tốt
• Tránh nói chuyện và ăn cùng một lúc
• Kiểm tra xem bên trong miệng của người bệnh có sạch hết thức ăn sau khi ăn không
• Uống từng ngụm nước nhỏ, uống từ từ.
• Tránh ăn uống khi mệt mỏi, uể oải

• Người bệnh có thể phải tập các bài tập và kỹ thuật để khắc phục sự thay đổi giọng nói cụ thể mà người bệnh đang gặp phải.
• Các kỹ thuật có thể bao gồm làm chậm giọng nói, nói to hơn, giảm tiếng ồn xung quanh, sử dụng ngữ cảnh và cử chỉ.
• Có những ứng dụng dành cho điện thoại thông minh của bệnh nhân để giúp bệnh nhân thực hiện những bài tập này.
• Trong một số trường hợp, người bệnh có thể được giúp ích khi sử dụng các công cụ để giúp bệnh nhân giao tiếp tốt hơn. Các công cụ bao gồm ứng dụng chuyển văn bản thành giọng nói, thiết bị tạo giọng nói điện tử, cơ điện và chân tay giả.

Khi nào tôi nên gặp bác sĩ chuyên khoa.

• Người bệnh có thể gặp các chuyên gia để đánh giá ngay sau khi chẩn đoán hoặc điều trị ở đầu và cổ. Người bệnh cũng có thể gặp bác sĩ chuyên gia bất kỳ lúc nào sau khi điều trị nếu có những thay đổi về chức năng hoặc để xem liệu có bất kỳ phương pháp điều trị mới nào không.
• Nếu có sự thay đổi trong chức năng nuốt của người bệnh bất kỳ lúc nào sau khi điều trị, người bệnh có thể cần đi khám ngay.
• Một số chú ý của người bệnh sau phẫu thuật điều trị.
• Người bệnh đã nên thay đổi về độ đặc của thức ăn mà bệnh nhân có thể ăn.
• Cần nuốt nhiều lần để đưa hết thức ăn ra khỏi miệng và cổ họng.
• Sau khi nuốt, người bệnh có thể có một giọng nói khó nghe hơn.
• Người bệnh hắng giọng trong khi ăn.
• Nên chú ý đến cân nặng của người bệnh.
• Người bệnh đang phụ thuộc vào một ống để truyền đồ ăn.
• Người bệnh có tiền sử bị viêm phổi.

Có nhiều cách có thể giúp người giải quyết các vấn đề người bệnh có thể gặp phải liên quan đến chẩn đoán ung thư đầu hoặc cổ. Nếu người bệnh đang gặp vấn đề liên quan đến nói hoặc nuốt.

Nguồn tham khảo: headandneckcancer.org.au, hartfordhealthcare.org