Cây khổ sâm có tác dụng gì?

Bài viết được tư vấn chuyên môn bởi Bác sĩ Trương Thị Vân - Bác sĩ Y Học Cổ Truyền - Trung tâm Y Học Cổ Truyền Vinmec - Sao Phương Đông

Trong Y Học Cổ Truyền, khổ sâm là loại dược liệu quý có tác dụng chữa nhiều loại bệnh khác nhau. Bài viết dưới đây sẽ giải đáp câu hỏi mà nhiều bạn đọc đưa ra rằng cây khổ sâm có tác dụng gì và cách sử dụng chúng như thế nào.

Khổ sâm cho lá là loại cây nhỏ với chiều cao khoảng 1m. Lá có hình mũi mác mọc so le nhưng gần như đối với nhau, đôi lúc có thể mọc thành vòng 3-4 lá với nhau. Cả hai mặt lá đều có nhiều lông. Hoa mọc ở đầu cành hoặc kẽ lá thành cụm. Quả có màu đỏ với lông trắng và mùa cho quả từ tháng 5 đến tháng 8 hằng năm. Cây khổ sâm cho lá thường được trồng phổ biến ở nước ta nhờ hợp với khí hậu nhiệt đới, đặc biệt ở các tỉnh đồng bằng Bắc bộ.

Khổ sâm cho rễ cũng có chiều cao ngang với loại cho lá. Lá của cây tương đối giống lá phan tả diệp có đặc điểm lá kép có lông mọc so le nhau. Hoa có màu vàng nhạt, mọc dọc theo chiều dài của cây. Quả hình cầu, có đầu thuôn dài, màu đen. Loại khổ sâm này thường được trồng nhiều ở Trung Quốc và hiện nay cũng đang được tiến hành trồng ở các tỉnh phía bắc.

Các nghiên cứu về thành phần hóa học trong lá khổ sâm còn khá hạn chế. Một số nghiên cứu sơ bộ cho thấy trong lá có chứa các thành phần: flavonoid, alcaloid, acid benzoic, β – sitosterol, tecpenoid, stigmasterol.

2.1. Rễ khổ sâm

Trong rễ khổ sâm có một số hoạt chất hỗ trợ ức chế quá trình tổng hợp protein của vi khuẩn, giúp ngăn ngừa phản ứng viêm.. Bên cạnh đó, rễ khổ sâm có chứa dẫn xuất matrin với tác dụng ức chế quá trình sản xuất histamin, làm giảm các phản ứng dị ứng. Hoạt chất D-matrin trong rễ khổ sâm giúp chống lại các phản ứng gây rối loạn nhịp tim, tăng thời gian dẫn truyền tim và hạ nhịp tim.

Ngoài ra, rễ khổ sâm còn giúp làm tăng số lượng bạch cầu trong cơ thể giúp chống lại nhiễm trùng. Một số thành phần khác trong dược liệu còn có khả năng phòng ngừa bệnh máu trắng. Đặc biệt, Oxy matrin có chứa trong rễ khổ sâm có thể giúp ức chế sự kết tập của tế bào mastocyt, giúp điều trị các trường hợp dị ứng hoặc viêm da tiếp xúc.

2.2. Lá khổ sâm

Lá khổ sâm có tác dụng chống oxy hóa, kháng viêm, giảm đau, chống dị ứng. Hỗ trợ cải thiện các vấn đề ở hệ tim mạch như gia tăng lưu lượng máu động mạch vành, ngăn ngừa thiếu máu cơ tim, hạn chế hình thành các mảng xơ vữa trong lòng động mạch, giảm nguy cơ rối loạn nhịp tim, hạ lipid máu.

Bên cạnh đó, lá khổ sâm còn có tác dụng long đờm, bổ phế ở những người có chứng ho dai dẳng, ho có đờm, đồng thời làm giảm các triệu chứng của hen suyễn.

Nước sắc từ lá khổ sâm có tính kháng khuẩn cao với tác dụng ức chế sự sản sinh của các vi khuẩn như tụ cầu vàng, liên cầu khuẩn nhóm B, trực khuẩn lỵ và một số bệnh nấm ngoài da.

3.1. Bài thuốc từ lá cây khổ sâm

Chữa đau dạ dày

• Bài thuốc 1: Chuẩn bị 16 – 20g lá khổ sâm, rửa sạch với nước rồi đem đi sắc để lấy nước đặc. Sử dụng khi nước còn ấm, uống sau bữa ăn trong khoảng 2-3 tuần. Nếu chưa khỏi thì có thể ngưng một vài ngày rồi tiếp tục dùng cho đến khi khỏi bệnh.
• Bài thuốc 2: Sử dụng lá khôi 50g; lá khổ sâm và lá bồ công anh mỗi vị 12g. Sắc các vị thuốc trên kèm theo 600ml nước. Đun sôi với lửa nhỏ cho đến khi nước đặc lại còn 200ml. Lọc bỏ bã lấy nước uống 2-3 lần/ngày, duy trì trong 10 ngày.
• Bài thuốc 3: Sắc lấy nước uống hỗn hợp lá khổ sâm 16g cùng 1 ít dạ cẩm. Mỗi ngày sử dụng một thang và duy trì trong khoảng 2-3 tuần.
• Bài thuốc 4: Nguyên liệu gồm khổ sâm và trần bì mỗi vị 12g; hương phụ, nghệ, bồ công anh mỗi vị 10g; 8g ngải cứu. Đem các vị thuốc tán nhuyễn thành bột mịn rồi mỗi ngày dùng 10-20g uống cùng nước ấm 2 lần/ngày.

Trị viêm đại tràng mãn tính

Chuẩn bị các nguyên liệu gồm: Lá khổ sâm, cùng chè dây, hậu phác, nam mộc hương, thương truật, vân mộc hương mỗi vị khoảng 8g. Sắc hỗn hợp trên với nước trong vòng 30 phút, sử dụng nhiều lần trong ngày.

Chữa chứng đầy hơi, khó tiêu

• Bài thuốc 1: Sắc khoảng từ 12 – 24g khổ sâm lấy nước uống hoặc có thể đem đi hãm như hãm trà rồi sử dụng.
• Bài thuốc 2: Lá khổ sâm, nhân trần, bồ công anh mỗi vị 12g; lá khôi và chút chít mỗi vị 10g. Giã nhuyễn các vị thuốc trên thành bột rồi pha nước ấm để sử dụng hằng ngày.
• Bài thuốc 3: Chuẩn bị lá khổ sâm, uất kim, hậu phác mỗi vị 12g; bồ công anh 20g, lá khôi 40g, cam thảo 4g, ngải cứu 8g. Sắc lấy nước từ các vị thuốc trên hoặc nấu rồi pha uống cùng với siro.

Trị vẩy nến

Nguyên liệu gồm lá khổ sâm, huyền sâm, sinh địa, kim ngân hoa mỗi vị 15g, thương nhĩ tử 10g. Sắc lấy nước uống hỗn hợp trên và sử dụng khi còn ấm. Ngoài ra có thể kết hợp sử dụng lá kinh giới đi kèm với lá khổ sâm và lá trầu không để đun nước tắm ngoài da để giảm nhanh các triệu chứng.

Trị chứng đau bụng không rõ nguyên nhân

Dùng từ 4 – 5 lá khổ sâm cùng vài hạt muối. Nhai trực tiếp hỗn hợp này và nuốt. Nếu có biểu hiện nôn ói thì có thể nhai kèm một lát gừng tươi.

Điều trị các bệnh tim mạch

Ngoài các công dụng trên thì một tác dụng mà ít người biết đến là khổ sâm chữa bệnh tim với các bài thuốc sau:

• Bài 1: Bài thuốc khổ sâm long thảo chứa khổ sâm chủ trị loạn nhịp tim, thanh tâm hỏa. Khổ sâm và ích mẫu mỗi vị 30g, 6g chích thảo. Đem sắc lấy nước uống ngày 1 thang, chia làm 3 lần trong ngày. Bài thuốc này giúp điều trị rối loạn nhịp tim.
• Bài 2: Khổ sâm và hồng hoa với một lượng bằng nhau, chích thảo chỉ bằng 60% lượng khổ sâm. Đem hỗn hợp giã nhuyễn rồi tán thành bột, sau đó làm thành viên 0,5g. Sử dụng 3 lần/ngày, mỗi lần 3 viên. Có tác dụng điều trị ngoại tâm thu và viêm cơ tim.

3.2. Các bài thuốc từ rễ khổ sâm

Trị ngứa, lở loét ngoài da

Nguyên liệu: Khổ sâm 32g, kinh giới bỏ cành 16g. Đem tán nhuyễn các vị thuốc này thành bột mịn rồi trộn đều. Cho nước vào để vo thành viên với kích thước bằng hạt bắp. Mỗi lần sử dụng khoảng 30 viên uống cùng với trà sau bữa ăn.

Làm sạch âm đạo

Nguyên liệu: Khổ sâm, chích thả, lộ phong phòng và phòng phong với lượng bằng nhau. Đem sắc hỗn hợp trên trong 10 phút rồi pha với nước sạch để vệ sinh vùng kín, không thụt rửa vào bên trong.

Ngăn ngừa khô âm đạo

Chuẩn bị nguyên liệu gồm khổ sâm 50g, hà thủ ô 60g. Đem đi sắc lấy nước và bỏ phần bã đi. Dùng nước rửa âm đạo trong 10-15 phút, dùng mỗi ngày 1 lần. Ngoài ra có thể dùng nước đã sắc uống mỗi ngày 2 lần.

Giải tỏa mệt mỏi, ngủ ngon giấc

Chuẩn bị nguyên liệu gồm: khổ sâm, đương quy, hoàng cầm mỗi vị 12g; 15g mỗi vị hoàng kỳ và sinh địa; xuyên khung, trạch lan, tô mộc mỗi vị 10g; tế tân và quế chi mỗi vị 6g. Đem nguyên liệu đi tán nhuyễn thành bột rồi hòa tan với nước nóng. Chờ cho đến khi nước còn ấm thì cho chân vào ngâm trong 10-20 phút, thực hiện 1-3 lần/ ngày. Bài thuốc này giúp tăng tuần hoàn máu, xua tan mệt mỏi và giúp ngủ ngon giấc hơn.

Tuy có tác dụng rất tốt, nhưng để đảm bảo hiệu quả điều trị thì người bệnh cần lưu ý đến một số vấn đề sau đây:

• Không được sử dụng cho người tỳ vị hư hàn hoặc đang trong tình trạng suy nhược cơ thể, táo bón.
• Sử dụng đúng liều lượng, quá liều có thể gây ra phản ứng nhức đầu, chóng mặt, buồn nôn.
• Lá khổ sâm không được sử dụng cho các đối tượng như trẻ em, phụ nữ đang cho con bú hay phụ nữ mang thai.

Khi sử dụng khổ sâm cho lá, cần lưu ý:

• Không kết hợp dùng khổ sâm với bối mẫu thỏ ty tử và phản lê lô, vì chúng kỵ nhau nên có thể gây ra phản ứng bất lợi cho cơ thể.
• Không sử dụng khi can thận hư mà không kèm theo nóng.
• Không sử dụng dài ngày vì có thể gây tổn thương cho tạng can và thận khí.
• Không sử dụng cho những người có tỳ vị hư hàn.

Khổ sâm là tên gọi chung của một loại dược liệu mà trong đó có hai thành phần với những công dụng khác nhau. Do đó, cần dựa vào mục đích điều trị mà lựa chọn cho hợp lý. Để tránh những phản ứng không đáng có xảy ra, trước khi sử dụng cần tham khảo ý kiến của thầy thuốc chuyên môn về liều lượng và cách sử dụng.