Khủng hoảng tâm lý là gì và làm sao để vượt qua?

Thanh thiếu niên ở giai đoạn tuổi dậy thì thường có sự phát triển và thay đổi nhanh chóng về mặt thể chất lẫn tâm lý. Quá trình biến đổi liên tục và đột ngột này có thể khiến cho trẻ không thể làm chủ được chính mình hay còn gọi là khủng hoảng tâm lý tuổi dậy thì. Vậy làm thế nào để nhận biết được và giúp cho trẻ nhanh chóng vượt qua giai đoạn này?

Khủng hoảng tâm lý tuổi dậy thì được coi là thời kỳ chuyển đổi vô cùng đặc biệt về mặt sinh lý cơ thể đối với sự gia tăng mạnh mẽ hormone nội tiết tố ở cả nam và nữ. Sự thay đổi này thúc đẩy sự tăng trưởng và làm xuất hiện những khác biệt về đặc điểm đặc thù của mỗi giới tính. Khi sự phát triển tâm lý chưa tương thích sẽ khiến cho trẻ gặp phải căng thẳng và áp lực.

Dậy thì là độ tuổi rất nhạy cảm, hầu hết thanh thiếu niên khi bước sang giai đoạn này đều có sự thay đổi nhanh chóng cả về thể chất lẫn tinh thần, cơ thể của trẻ sẽ bắt đầu phát triển nhiều hơn trước đây. Cụ thể, con gái sẽ phát triển về kích thước của vòng ngực, xuất hiện các kì kinh nguyệt,....còn con trai sẽ bắt đầu vỡ giọng, mọc ria mép,...

Những thay đổi về thể chất này có thể làm cho trẻ cảm thấy bối rối, bất an, lo lắng, hoặc thậm chí là bị bạn bè trêu chọc. Đặc biệt là những em chưa được trang bị đầy đủ kiến thức về giai đoạn này sẽ cảm thấy xấu hổ, rụt rè trước những lời trêu chọc từ bạn bè, từ đó dễ rơi vào trạng thái bị khủng hoảng.

Khi những áp lực, căng thẳng về mặt tâm lý không được giải tỏa và khắc phục sớm sẽ khiến cho các em mắc phải hội chứng khủng hoảng tâm lý tuổi dậy thì. Từ đó sẽ gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến sức khỏe của trẻ, sự phát triển trong tương lai và làm gia tăng nguy cơ mắc phải các chứng rối loạn cảm xúc, rối loạn hành vi hoặc triệu chứng tâm thần nguy hiểm.

Khi tình trạng khủng hoảng tâm lý tuổi dậy thì ở trẻ không được phát hiện sớm và tư vấn xử trí xoa dịu kịp thời sẽ làm gia tăng nguy cơ mắc phải các chứng rối loạn cảm xúc và hành vi, stress và trầm cảm.

2.1. Rối loạn hành vi và tâm lý

Vào giai đoạn tuổi dậy thì, các thanh thiếu niên thường sẽ có xu hướng sống khép kín hơn, cảm thấy tự ti, cho rằng bản thân trở nên vô dụng, kém cỏi và khó có thể tự kiểm soát tốt tâm lý, hành vi của mình. Khi bản thân không còn có đủ sự tự tin sẽ khiến cho các em trở nên khó giao tiếp, rụt rè, nhút nhát, tự nghi ngờ chính bản thân mình, không thích biểu hiện cảm xúc, suy nghĩ của mình ra bên ngoài.

Sự tự ti, rụt rè thường xuất hiện ở thời điểm bắt đầu giai đoạn dậy thì. Bên cạnh đó, tình trạng rối loạn tâm lý ở tuổi dậy có thể kéo theo hệ lụy là các em dễ mắc phải tình trạng, suy nhược cơ thể, stress, trầm cảm, béo phì,...Đây cũng được xem là cội nguồn của các chứng hoang tưởng, rối loạn hành vi, trầm cảm nguy hiểm ở hiện tại.

2.2. Rối loạn cảm xúc

Những biến đổi tâm sinh lý kéo dài sẽ khiến cho cảm xúc của thanh thiếu niên ở độ tuổi dậy thì càng trở nên nhạy cảm hơn. Tình trạng rối loạn cảm xúc sẽ làm cho trẻ khó có thể tự điều chỉnh được chính bản thân mình, buồn vui vô cớ, tinh thần bất ổn, lúc hứng thú, lúc chán nản.

Thông thường, khi trẻ bị rối loạn cảm xúc sẽ có biểu hiện khó ngủ, giấc ngủ không được trọn vẹn, thay đổi khẩu vị ăn uống, cảm thấy ăn không ngon miệng, suy giảm trí nhớ, vận động kém, đi đứng chậm chạp, mất tập trung,....Ngoài ra, các em sẽ trở nên cực kì nhạy cảm khi nhận những lời chê trách, trêu chọc hoặc xuất hiện những suy nghĩ không lành mạnh và suy nghĩ tiêu cực.

2.3. Stress và trầm cảm

Thanh thiếu niên ở độ tuổi dậy thì thường xuyên phải đối mặt với nhiều áp lực, căng thẳng, ngoài những sự thay đổi trên cơ thể thì áp lực còn đến từ việc học tập, các mối quan hệ bạn bè và gia đình. Trẻ sẽ trở nên rất nhạy cảm và có những suy nghĩ tiêu cực về khả năng hoặc ngoại hình của chính bản thân mình. Thậm chí đôi lúc trẻ còn có những yêu cầu hoặc mục tiêu vượt quá khả năng của bản thân khiến trẻ trở nên căng thẳng, stress.

Khi các căng thẳng của trẻ kéo dài liên tục dai dẳng sẽ khiến trẻ dần trở nên suy kiệt, lo âu, mệt mỏi, suy nghĩ lung tung, mất ngủ...Từ đó việc học tập cũng bị giảm sút đáng kể, sức khỏe cả về thể chất lẫn tinh thần đều không được ổn định. Ngoài ra, tình trạng khủng hoảng tâm lý tuổi dậy thì còn có thể khiến trẻ xuất hiện các triệu chứng của trầm cảm tuổi mới lớn, trẻ sẽ dần tự cô lập và tách biệt bản thân đối với xã hội, hình thành nên các hành vi tiêu cực.

Có rất nhiều nguyên nhân khiến cho thanh thiếu niên ở tuổi dậy thì rơi vào tình trạng khủng hoảng tâm lý, bao gồm:

3.1. Rối loạn cảm xúc

Tình trạng khủng hoảng tâm lý ở tuổi dậy thì thường do sự phát triển vượt trội và nhanh chóng của các hormone nội tiết tố, cùng với đó là sự khác biệt rõ rệt về giới tính làm cho trạng thái cảm xúc nhạy cảm mới bắt đầu xuất hiện. Nếu như những người thân xung quanh, nhất là các bậc cha mẹ không hiểu rõ được những cảm xúc tâm lý này và không định hướng hay giúp đỡ trẻ sẽ làm cho trẻ cảm thấy hoang mang và khi bậc cha mẹ can thiệp quá sâu có thể khiến cho trẻ cảm thấy ngột ngạt, không có không gian riêng tư. Từ đó trẻ sẽ có xu hướng hình thành các xung đột, mâu thuẫn đối với cha mẹ, người thân, và lâu dần sẽ dẫn đến tình trạng rối loạn cảm xúc.

Hiểu một cách đơn giản hơn thì rối loạn cảm xúc là tình trạng rối loạn ở não bộ, tạo ra các hoạt động bất thường về tinh thần. Trẻ bị rối loạn cảm xúc thường sẽ có các triệu chứng như mất ngủ, chán ăn, mất tập trung, suy giảm trí nhớ,...Khi nhận thấy các triệu chứng này biểu hiện liên tục, các bậc phụ huynh cần cân nhắc đưa con mình đến thăm khám và điều trị với các chuyên gia tâm lý.

3.2. Rối loạn tâm lý

Sự thay đổi nhanh chóng về mặt tâm lý cũng được xem là một trong các nguyên nhân phổ biến gây ra tình trạng khủng hoảng tâm lý ở tuổi dậy thì. Vào giai đoạn nhạy cảm này, trẻ thường sẽ phải chịu nhiều áp lực đến từ việc học tập, thi cử. Bên cạnh đó, một số trẻ sẽ hình thành các thói quen sống không được lành mạnh như nghiện chơi game, thức khuya, ăn uống không lành mạnh, lạm dụng các chất kích thích,...khiến cho tâm lý trẻ dễ bị rối loạn.

Những triệu chứng rối loạn tâm lý tuổi dậy thì như mệt mỏi, dễ cáu gắt, mất ngủ hay lo lắng, bồn chồn, ngại giao tiếp,...có thể được biểu hiện ra. Do đó, cha mẹ và nhà trường nên dành thời gian quan tâm trẻ vào giai đoạn này để có thể hướng dẫn và định hình tốt cho trẻ về các lối sống lành mạnh và giúp trẻ giảm bớt các áp lực, lo lắng, nâng cao tình cảm giữa trẻ và các bậc cha mẹ.

3.3. Rối loạn hành vi

Giai đoạn tuổi dậy thì trẻ không còn là trẻ con nhưng cũng không hẳn đã trưởng thành, do đó rất khó để nắm bắt được tâm lý và hành vi của trẻ. Nếu trẻ có sự thiếu hụt về các kiến thức, kinh nghiệm trong giai đoạn này thì đây có thể chính là nguyên nhân chính gây ra chứng khủng hoảng tâm lý ở tuổi dậy thì. Ở lứa tuổi này, trẻ rất tò mò và muốn khám phá ra những điều mới mẻ. Đồng thời trẻ cũng dễ bị tác động mạnh từ môi trường bên ngoài, chẳng hạn như bạn bè, người thân, các trò chơi tiêu khiển,....

Trẻ dậy thì thường dễ bị bị tác động bởi những nhóm người xấu hoặc tệ nạn từ bên ngoài. Tuy nhiên, trẻ lại không có đủ khả năng để chọn lọc, phân biệt ra được những hành vi nào là lành mạnh và tiêu cực. Do đó, nếu các ảnh hưởng này mang tính chất xấu sẽ gây ảnh hưởng rất lớn đến thói quen của trẻ, lâu dần dẫn đến tính cách và gây ra tình trạng rối loạn hành vi. Tình trạng này cần sự kết hợp chặt chẽ từ chính người bệnh và những người thân bên cạnh trong một khoảng thời gian dài.

3.4. Biến đổi sinh dục

Tuổi dậy thì cũng là thời điểm trẻ bắt đầu trưởng thành về mặt sinh lý. Các bé gái trong khoảng 9 đến 14 tuổi sẽ bắt đầu xuất hiện các kì kinh nguyệt đầu tiên, và các bé trai từ 12 đến 15 tuổi sẽ xuất tinh lần đầu tiên. Những sự biến đổi về mặt sinh dục này cũng được xem là một trong các nguyên nhân có thể dẫn đến khủng hoảng tâm lý ở tuổi dậy thì.

Lúc này trẻ bắt đầu có những sự tò mò về giới tính, các trạng thái cảm xúc cũng sẽ được hình thành như yêu, thích, nảy sinh các hứng thú, ham muốn tình dục và các hành động theo bản năng có thể gây ra nhiều hậu quả đáng tiếc cho trẻ. Khi con trẻ bước vào tuổi dậy thì, cha mẹ cần dành thời gian chia sẻ, trao đổi thẳng thắn với con mình về các vấn đề, kiến thức về giới tính để cho con trẻ có được nhận thức và hành vi đúng mực. Cha mẹ cũng cần phải phân tích cho con hiểu được những giới hạn nào là không thể vượt qua được, đồng thời hướng dẫn cho con cách để giữ an toàn cho bản thân với những người xung quanh.

3.5. Trầm cảm tuổi dậy thì

Trong số những nguyên nhân thường gặp của trẻ bị khủng hoảng tâm lý bao gồm cả trầm cảm. Khi gặp phải tình trạng trầm cảm, trẻ trở nên nhạy cảm, dễ kích động về mặt tâm lý, đặc biệt là dễ bị tác động tiêu cực khi thường xuyên phải đối diện với những căng thẳng hay áp lực kéo dài đến từ việc học tập, gia đình hay bạn bè,...

Lúc này trẻ có thể sẽ rơi vào trạng thái không quan tâm và không hứng thú đối với bất kì hoạt động nào đang xảy ra ở xung quanh, dễ cảm thấy buồn chán, mệt mỏi, thờ ơ, tự cô lập bản thân, ngại giao tiếp,...

Ở độ tuổi dậy thì, thanh thiếu niên phải trải qua nhiều sự thay đổi về tâm sinh lý, các dấu hiệu khủng hoảng tâm lý có thể biểu hiện ra bất cứ lúc nào. Do đó, các bậc cha mẹ nên chú ý quan tâm để sớm nhận biết được các triệu chứng bất thường, giúp cho trẻ có thể mau chóng vượt qua được giai đoạn khó khăn này.

Trẻ dậy thì khi gặp khủng hoảng tâm lý thường sẽ trở nên buồn bã, thiếu sức sống.

Một số biểu hiện của trẻ gặp tình trạng khủng hoảng tuổi dậy thì như sau:

• Thường xuyên buồn bã: Đây là triệu chứng đặc trưng của trẻ đang bị khủng hoảng tâm lý. Trẻ sẽ thường xuyên cảm thấy buồn chán, ủ rũ, cáu kỉnh cả ngày. Trong khi đó, một số trẻ lại luôn cảm thấy mệt mỏi và thiếu năng lượng, dễ dàng nổi nóng và khó chịu từ những việc nhỏ nhặt.
• Mất dần hứng thú với mọi thứ: Có thể trẻ sẽ không còn thích thực hiện những trò chơi, hoạt động mà bản thân đã từng rất yêu thích. Trẻ cũng sẽ dần xa lánh hơn với những người xung quanh, kể cả những người thân thiết, trẻ không muốn gặp gỡ hay vui chơi cùng gia đình, bạn bè.
• Trẻ mất tập trung, hay cãi vã: Khi tâm lý của trẻ bị khủng hoảng, trẻ thường trở nên cáu gắt, nóng giận, muốn gây hấn với những người xung quanh, gặp rắc rối trong các mối quan hệ. Đồng thời trẻ cũng sẽ không thể tập trung vào bất cứ việc gì, suy giảm khả năng chú ý.
• Thay đổi thói quen ăn uống ngủ nghỉ: Khi trẻ gặp vấn đề về tâm lý sẽ ít cảm thấy đói hơn, không đảm bảo được chế độ ăn uống, thường xuyên cảm thấy chán ăn, sụt cân đột ngột. Đồng thời trẻ cũng sẽ cảm thấy khó vào giấc ngủ, mất ngủ liên tục, ngủ không sâu giấc khiến cho cơ thể cảm thấy mệt mỏi, thiếu sức sống.
• Trẻ có cảm giác không hài lòng với chính mình: Trẻ luôn cảm thấy bản thân vô dụng, bất tài, không thấy hài lòng với chính mình, luôn có cảm giác tuyệt vọng nhưng lại không rõ nguyên nhân.
• Xuất hiện các hành vi nguy cơ cao: Trẻ có thể suy nghĩ hoặc thực hiện các hành vi lạm dụng chất kích thích, chất gây nghiện, quan hệ tình dục không an toàn. Đây được xem là các biểu hiện cực kỳ nguy hiểm và nghiêm trọng mà các bậc phụ huynh nhất định không nên bỏ qua.
• Trẻ có suy nghĩ muốn làm hại người khác: Đây là một trong các triệu chứng cần phải cảnh báo ngay. Nếu các bậc phụ huynh nhận thấy con cái mình có những hành vi, suy nghĩ muốn làm tổn thương, gây hại cho người khác thì cần đưa con đến thăm khám sức khỏe với chuyên gia tâm lý để có cách can thiệp kịp thời.

Cha mẹ chính là những người đóng vô cùng vai trò quan trọng để giúp con cái có thể vượt qua nhanh chóng giai đoạn khủng hoảng ở tuổi dậy thì. Các bậc cha mẹ nên dành nhiều thời gian hơn cho con cái, quan tâm và chia sẻ với con nhiều hơn. Một số biện pháp dưới đây có thể phần nào giúp trẻ có thể thoát khỏi tình trạng khủng hoảng tâm lý khi bước vào tuổi dậy thì::

5.1. Trấn an trẻ

Sự thay đổi nhanh chóng về phương diện thể chất lẫn tinh thần khiến cho nhiều đứa trẻ cảm thấy hoang mang, xấu hổ và lo lắng. Vì vậy, ngay khi nhận thấy các biểu hiện bất thường của trẻ thì cha mẹ nên nhanh chóng trấn an và giải thích cụ thể cho trẻ biết được những điều đang xảy ra là hoàn toàn bình thường và ai trong giai đoạn dậy thì cũng sẽ phải trải qua để có thể trưởng thành hơn.

Về phương diện thể chất, sinh lý của trẻ thì cha mẹ nên hướng dẫn cho con cái của mình một số biện pháp giải quyết một cách cụ thể. Và người cha nên hướng dẫn cho bé nam và người mẹ nên hướng dẫn cho bé gái để trẻ không còn cảm giác ngại ngùng hay xấu hổ. Bên cạnh đó, phụ huynh cũng phải trang bị trước kiến thức hữu ích cho con trẻ của mình trước khi bước sang tuổi dậy thì để con trẻ có thể chấp nhận được những sự thay đổi này.

5.2. Dành sự riêng tư cho con trẻ

Ở giai đoạn tuổi dậy thì thì hầu hết các trẻ đều có mong muốn được tự do và không muốn cha mẹ mình quá khắt khe và bị giám sát kỹ lưỡng. Do đó, phụ huynh nên dành một không gian riêng tư nhất định cho con mình để con được thoải mái làm những việc con yêu thích. Cha mẹ nên tôn trọng sở thích, thói quen của trẻ và xâm phạm quá nhiều vào đời tư của trẻ.

Cha mẹ cần quan tâm trẻ một cách tinh tế hơn, giúp trẻ phân định được những thói quen nào tốt, thói quen xấu. Nếu trẻ mà có những hành vi, suy nghĩ chưa phù hợp thì cha mẹ cần bình tĩnh để phân tích cho trẻ hiểu được, không nên ép buộc trẻ thái quá sẽ khiến cho trẻ càng có xu hướng muốn chống đối.

5.3. Lắng nghe trẻ tâm sự

Điều quan trọng giai đoạn này chính là sự lắng nghe, thấu hiểu trẻ chứ không phải là đưa ra lời khuyên ngay lập tức cho trẻ. Thời điểm này không phải là lúc mà con muốn nghe những lời nhận xét, phân tích hay phán xét từ người lớn. Cha mẹ nên cho con biết rằng mình đang mong đợi nghe con tâm sự, chia sẻ chứ không giải quyết vội vã vấn đề. Cha mẹ nên dành thời gian nói chuyện với con thường xuyên, đặt ra cho con nhiều câu hỏi để con có thể thoải mái chia sẻ cảm xúc, suy nghĩ, tâm tư của bản thân.

5.4. Giúp con giải quyết các vấn đề về ngoại hình

Nếu trẻ đang gặp phải một số vấn đề về chiều cao, cân nặng, da bị nhiều mụn, ngăm đen,...thì các bậc phụ huynh nên giúp các con khắc phục bằng cách hỗ trợ các con trong việc xây dựng chế độ dinh dưỡng, tập luyện thể dục thể thao một cách hợp lý, sử dụng các loại mỹ phẩm phù hợp với độ tuổi của con để cho con dần trở nên tự tin hơn. Đặc biệt là các bé gái cần phải được bảo vệ kỹ lưỡng về thân thể, hướng dẫn con các kỹ năng tự bảo vệ chính mình để phòng tránh các nguy hiểm xung quanh.

5.5. Cho trẻ tham gia các lớp kỹ năng

Trẻ thường rất ngại giao tiếp khi khi gặp khủng hoảng tâm lý ở tuổi dậy thì, trẻ có xu hướng nổi loạn hoặc sống khép kín. Khi cảm thấy cần thiết thì các bậc phụ huynh có thể cho con mình tham gia các lớp học kỹ năng dựa trên sở thích của trẻ như là các lớp năng khiếu để trẻ dần thay đổi bản thân và sống có định hướng hơn.

5.6. Cho trẻ gặp chuyên gia tư vấn tâm lý

Trên thực tế hiện nay, không phải bậc phụ huynh nào cũng có đủ sự tinh tế và kỹ năng để giúp đỡ cho con trẻ được tốt nhất để có thể vượt qua được giai đoạn khủng hoảng tâm lý ở tuổi dậy thì. Khi cha mẹ nhận ra các triệu chứng của trẻ trở nên nghiêm trọng, cha mẹ không thể tự giải quyết được thì nên đưa con đến gặp các chuyên gia tư vấn tâm lý.

Sau các buổi trò chuyện với chuyên gia, con trẻ có khả năng giảm bớt được sự lo lắng, căng thẳng, dần cảm thấy thoải mái hơn. Ngoài ra, trẻ cũng được trang bị thêm nhiều kiến thức mới, học được cách giải quyết các vấn đề của bản thân mình, biết cách kiểm soát tốt cảm xúc và nhìn nhận vấn đề một cách khách quan hơn để quay về với nhịp sống bình thường.

Khủng hoảng tâm lý ở tuổi dậy thì là một tình trạng tâm sinh lý thường gặp và gây nhiều ảnh hưởng không tích cực tới sức khỏe cũng như sự phát triển của trẻ. Khi tình trạng khủng hoảng tâm lý được phát hiện sớm và áp dụng nhanh chóng các biện pháp khắc phục tâm lý phù hợp thì trẻ có thể trở lại với nhịp sống bình thường.