Ngộ độc Colchicine: Chẩn đoán và điều trị

Bài viết được viết bởi BS Mai Xuân Thiên - Khoa cấp cứu, bệnh viện Đa khoa Quốc tế Vinmec Times City

Điều trị hỗ trợ tích cực, bao gồm cả kích thích sản sinh bạch cầu phù hợp là rất quan trọng trong điều trị ngộ độc cấp colchicine. Đặc biệt điều trị bằng kháng thể chuyên biệt dường như có hiệu quả tuy nhiên chưa được sử dụng rộng rãi, còn ít nghiên cứu và không có trên thị trường hiện nay.

Ở liều điều trị người bệnh có thể có những biểu hiện như đau quặn bụng, tăng nhu động ruột, tiêu chảy, buồn nôn và nôn. Biểu hiện đường tiêu hóa thường xuyên có thể dự đoán giảm đau ở 91% người bệnh, hạn chế việc sử dụng thuốc ở nhiều người bệnh.

Các biểu hiện lâm sàng của ngộ độc colchicine có thể được phân chia thành ba giai đoạn liên tiếp và thường các phase sẽ chồng lấp lên nhau.

• Giai đoạn đầu tiên (giai đoạn đường tiêu hóa) phản ánh niêm mạc đường tiêu hóa bị tổn thương và có thể phát triển biểu hiện như bệnh tả. Triệu chứng đường tiêu hóa có thể hạn chế khi sử dụng colchicine đường tĩnh mạch.
• Giai đoạn thứ hai (biểu hiện ở đa tạng) đặc trưng bởi rối loạn chức năng đa cơ quan và rối loạn trao đổi chất thường phổ biến. Tử vong do ngộ độc cấp colchicine thường do trụy tim mạch và rối loạn nhịp tim, hoặc do nhiễm trùng hoặc xuất huyết phức tạp.
• Bệnh nhân trụy tim mạch sớm thường có tiên lượng tối. Những trường hợp sống sót sẽ đến giai đoạn ba, là giai đoạn bắt đầu phục hồi sự ức chế tủy xương, bạch cầu bắt đầu tăng, suy tạng dần được giải quyết, và có thể hồi phục hoàn toàn.

Bệnh cơ, bệnh thần kinh, và bệnh thần kinh cơ kết hợp được mô tả ở ngộ độc cấp, yếu gốc chi, rối loạn cảm giác đầu chi, giảm phản xạ đầu chi và tổn thương dẫn truyền thần kinh biểu hiện bệnh lý của sợi trục. Các biến chứng khác bao gồm sảng, lơ mơ, và hôn mê, co giật, xuất huyết thượng thận, DIC, rụng tóc, và viêm tụy. Mặc dù hiếm nhưng hoại tử thượng bì cũng đã được mô tả.

Giống như giai đoạn ba của ngộ độc được mô tả ở trên, ngộ độc mạn tính bao gồm bệnh lý thần kinh cơ, suy giảm chức năng cơ tim. Bệnh lý thần kinh cơ biểu hiện yếu gốc chi và có thể bao gồm cả giảm chức năng cơ hô hấp. Tăng creatinin huyết tương có thể thấy. Những biểu hiện này có thể tồn tại 3-4 tuần sau khi ngưng sử dụng colchicine. Biểu hiện suy tim thường tiên lượng xấu.

Ngộ độc mạn tính được cho là hiếm xảy ra do biểu hiện của hệ tiêu hóa dẫn đến ngừng điều trị. Ngộ độc mạn tính thường liên quan đến suy giảm chức năng thận hoặc có bệnh lý mạn tính phối hợp và thường chẩn đoán nhầm với viêm đa cơ hoặc bệnh thần kinh do tăng ure máu.

Ngộ độc colchicine là một ngộ độc cấp tính đòi hỏi phải được can thiệp nhanh chóng. Việc chẩn đoán ngộ độc không khó nếu có tiền sử rõ ràng. Colchicine có thể được ăn vô ý trong bữa ăn có rau dạng lá cây C. autumnale và củ của G. superba khi chúng bị nhầm tương ứng với tỏi rừng và khoai tây ngọt. Ở khu vực lưu hành FMF và colchicine được sử dụng phổ biến, bác sĩ nên luôn cảnh giác nghi ngờ khi có triệu chứng như ngộ độc colchicine để tránh bỏ sót chẩn đoán.

Chẩn đoán phân biệt với viêm ruột, sepsis, ngộ độc sắt hoặc các thuốc NSAIDs (trong giai đoạn sớm) hoặc ngộ độc kim loại nặng (trong giai đoạn muộn) vì có thể biểu hiện ức chế tủy xương ở giai đoạn thứ hai và có thể nhiễm trùng liên quan đến đánh giá ngộ độc.

Bất kể trường hợp nào nghi ngờ ngộ độc colchicine đều nên được nhập viện và theo dõi sớm. Biểu hiện đầu tiên ở đường tiêu hóa nên được cảnh giác. Nếu không có triệu chứng và dấu hiệu tiến triển trong vòng 24 giờ đầu sau khi uống thì chúng ít khi xuất hiện sau đó và người bệnh có thể được xuất viện. Trong trường hợp quá liều đương tĩnh mạch thì không có biểu hiện đường tiêu hóa người bệnh cần phải được theo dõi dài hơn. Nếu dấu hiệu lâm sàng của ngộ độc tiến triển cần phải được theo dõi ở khoa hồi sức tích cực.

Các xét nghiệm cần thiết phải kiểm tra bao gồm: công thức máu, glucose, điện giải, chức năng gan thận, đông máu, CK, calcium, phosphor, Magnesium, khí máu động mạch, Xquang phổi, tổng phân tích nước tiểu, theo dõi ECG liên tục, troponin, fibrinogen, và siêu âm tim.

Test beta-HCG ở phụ nữ trong độ tuổi sinh đẻ. Có thể đo nồng độ colchicine trong huyết tương nếu cơ sở xét nghiệm có khả năng. Tuy nhiên biểu hiện cận lâm sàng không nhanh như biểu hiện lâm sàng cũng như không có ích cho việc điều trị cấp vì không có dữ liệu liên quan đến mức độ nặng của ngộ độc.

Điều trị then chốt của ngộ độc colchicine là nhận biết sớm, loại bỏ chất độc nếu có thể và chăm sóc hỗ trợ điều trị tích cực tình trạng suy đa tạng.

Trong giai đoạn sớm (1-2 giờ đầu sau khi uống) nếu biết rõ được lượng uống lớn, nên cố gắng loại trừ bằng rửa dạ dày kết hợp với than hoạt tính. Một lượng lớn thuốc được tìm thấy trong dạ dày 24 giờ sau khi uống, do đó sử dụng than hoạt tính có thể cân nhắc sử dụng ngay cả giai đoạn muộn. Nâng cao thải trừ bằng than hoạt đa liều (MDAC) nên được cân nhắc do colchicine có chu trình gan ruột để quay trở lại hệ tuần hoàn.

Mặc dù hiệu quả của MDAC chưa được nghiên cứu một cách có hệ thống tuy nhiên nên được cân nhắc ở những trường hợp người bệnh uống với lượng lớn, biểu hiện nặng. Với những trường hợp nôn, sử dụng thuốc chống nôn trước khi chỉ định than hoạt tính. Liệt ruột có thể phát triển như là một biến chứng của ngộ độc colchicine có thể làm phức tạp việc sử dụng MDAC. Lọc máu không có hiệu quả vì thể tích phân bố của colchicine rất lớn.

Sau khi thải trừ, điều trị chủ yếu là hỗ trợ. Tử vong do ngộ độc colchicine chủ yếu do loạn nhịp ác tính và suy tuần hoàn, do đó người bệnh nên được theo dõi sát ở khoa điều trị tích cực. Theo dõi liên tục dấu hiệu sinh tồn, ECG, và xét nghiệm liên tục để đánh giá tiến triển biện. Điều trị bao gồm liệu pháp dịch thỏa đáng, điều chỉnh rối loạn điện giải, cân bằng acid-base, thuốc vận mạch, chống loạn nhịp, các chế phẩm máu và thở máy. Kháng sinh phổ rộng nên được chỉ định nếu nhiễm trùng thứ phát. Kích thích bạch cầu nếu trường hợp hạ bạch cầu do ức chế tủy xương.

Thử nghiệm hiệu quả lâm sàng với đoạn kháng thể đặc hiệu với colchicine được công bố đơn ở người trưởng thành với biểu hiện ngộ độc nặng colchicine. Có cải thiện huyết động, tuy nhiêu biểu hiện ức chế tủy xương không được cải thiện rõ rệt. Kết cục người bệnh vẫn sống sót với liều độc là 60mg.

Theo nghiên cứu trong ống nghiệm cho thấy kháng thể kháng colchicine khôi phục hoạt động của tubulin, cơ chế tương tự như kháng thể kháng digoxin, cả hai đều kết hợp với thuốc tái phân bố ra ngoại bào và vào lòng mạch, do đó tăng thải trừ ra khỏi mô.

Ái lực cao của kháng thể với colchicine ngăn ngừa thuốc gắn kết với các vị trí khác ở ngoại vi. Hiện nay phương pháp điều trị này không được phổ biến rộng rãi.