Vì sao sỏi mật thường gây viêm tụy cấp?

Bài viết được tư vấn chuyên môn bởi Bác sĩ Võ Thị Thùy Trang - Bác sĩ Nội soi tiêu hóa - Khoa Khám bệnh & Nội khoa - Bệnh viện Đa khoa Quốc tế Vinmec Đà Nẵng.

Viêm tụy cấp là một bệnh lý ngày càng phổ biến. Có rất nhiều nguyên nhân gây viêm tụy cấp như viêm tụy cấp do rượu, do tăng mỡ máu, sau chấn thương... Tuy nhiên, trong đó có 16 – 40% người bệnh bị viêm tụy cấp có nguyên nhân là do sỏi mật.

Viêm tụy cấp là tình trạng viêm nhiễm cấp tính của nhu mô tụy bao gồm cả các thương tổn kèm theo ở nhiều mức độ khác nhau của các cơ quan lân cận cũng như các biến chứng toàn thân.

Cơ chế bệnh sinh chủ yếu của viêm tụy cấp là do sự hoạt hoá các tiền enzym thành các enzym có hoạt tính ngay trong lòng tuyến tụy, từ đó kéo theo một loạt các phản ứng kiểu dây chuyền khác.

Hầu như tất cả bệnh nhân viêm tụy cấp đều đau bụng dữ dội ở vùng thượng vị, dưới xương ức. Cơn đau thường lan ra sau lưng trong khoảng 50% trường hợp. Đau ít khi khởi phát ở bụng dưới.

Ngoài ra, bệnh nhân đều cảm thấy buồn nôn và nôn, đôi khi đến độ nôn khan. Ở một số bệnh nhân, đặc biệt những người viêm tụy cấp do lạm dụng rượu, thường không có bất kỳ triệu chứng nào khác ngoài những cơn đau vừa phải. Nhưng đối với các bệnh nhân khác thì cơn đau lại thật dữ dội.

Bệnh nhân thường suy sụp, vã mồ hôi, nhịp tim nhanh (100 - 140 nhịp/ phút), thở nhanh và nông. Huyết áp có thể cao hoặc thấp, nhưng thường sẽ có khuynh hướng tụt khi người bệnh đứng dậy đột ngột, gây xây xẩm choáng váng.

Khi viêm tụy cấp tiến triển nặng hơn, người bệnh có thể lơ mơ, thậm chí mất đi ý thức hoàn toàn. Kết mạc mắt đôi khi sẽ có màu vàng.

Tụy có cả hai chức năng:

• Nội tiết: Tụy tiết ra hai hormon chủ yếu để điều hoà đường huyết là insulin (làm hạ đường huyết) và glucagon (làm tăng đường huyết).
• Ngoại tiết: Tụy sản xuất các men tiêu hoá thức ăn.

Nguyên nhân sỏi mật thường gây viêm tụy cấp là do tụy thuộc bộ máy tiêu hoá, nằm sau phúc mạc, đi từ khúc 2 tá tràng tới núm tỳ, vắt ngang cột sống thắt lưng, chếch lên trên và sang trái.

Ở những bệnh nhân bị sỏi mật, nhất là các trường hợp sỏi ống mật chủ gây tắc ống mật, dịch mật sẽ trào ngược vào ống tụy, làm thay đổi pH của dịch tụy, pH dịch tụy trở thành kiềm hóa giống pH ở tá tràng nên các men tụy được kích hoạt trở thành dạng hoạt động ngay trong lòng ống tụy và kết quả là các tế bào tụy bị phá hủy dẫn đến hàng loạt những phản ứng viêm nhiễm xảy ra.

Những tổn thương tại tụy và các cơ quan lân cận là do các men tụy được hoạt hoá không đúng chỗ và các triệu chứng toàn thân là do một đáp ứng viêm hệ thống gây nên, vì vậy sỏi mật thường gây viêm tụy cấp.

Biểu hiện của bệnh viêm tụy cấp do sỏi mật thường xảy ra đột ngột, có thể ở mọi lứa tuổi nhưng thông thường là ở lứa tuổi từ 30 - 50. Các biểu hiện của viêm tụy cấp do sỏi mật thường:

• Đau bụng là triệu chứng xuất hiện gần như ở 100% các trường hợp. Cơn đau bụng điển hình thường xuất hiện đột ngột ở vùng trên rốn, cường độ đau dữ dội, lan lên ngực, sang 2 bên mạng sườn, xiên sau lưng, tiến triển ngày một tăng dần, đạt mức dữ dội nhất sau vài giờ và kéo dài nhiều giờ. Có khi cơn đau quặn như đau do sỏi mật hoặc trùng với cơn đau do sỏi mật khiến cho triệu chứng đau tăng lên rất nhiều. Đây thường là triệu chứng đầu tiên khiến người bệnh tới bệnh viện.
• Triệu chứng buồn nôn và nôn xảy ra khoảng 70 - 80% ở các bệnh nhân. Nôn xuất hiện cùng với đau. Chất nôn là dịch mật, thức ăn, đôi khi cả máu (trường hợp nặng).
• Cùng với đau bụng và nôn là các triệu chứng như bụng trướng, bí trung đại tiện, có thể có đi ngoài phân lỏng hay khó thở do bụng trướng hoặc có tràn dịch màng phổi kèm theo.
• Bệnh nhân hoảng hốt lo sợ hoặc vật vã kích thích, ý thức lơ mơ (hội chứng não - tụy), huyết áp tụt, da tái lạnh, mạch nhanh, nhỏ, khó bắt.
• Khám bụng có thể thấy bụng trướng hơi, có phản ứng cục bộ vùng trên rốn, điểm sườn lưng phải, trái đau. Có thể sờ thấy mảng cứng ở trên rốn không di động do hiện tượng hoại tử mỡ, gõ đục vùng thấp do tràn dịch màng bụng.
• Khám có thể thấy vàng da kèm theo gan to, túi mật to do sỏi mật gây tình trạng ứ mật hoặc do viêm gan.
• Cũng có thể gặp các mảng bầm tím ở 2 bên mạng sườn (dấu hiệu Cullen) hoặc quanh rốn (dấu hiệu Grey), nhất là trong viêm tụy cấp nặng.

4.1. Chẩn đoán viêm tụy cấp do sỏi mật

• Chẩn đoán viêm tụy cấp do sỏi dựa vào dấu hiệu đau bụng, nôn.
• Xét nghiệm thấy có men amylase, lipase tăng cao trong máu và nước tiểu.
• Siêu âm và đặc biệt là chụp cắt lớp vi tính ổ bụng cho phép xác định mức độ viêm như tụy to, có dịch quanh tụy hoặc mức độ hoại tử của tụy và thấy rõ hình ảnh sỏi gây tắc ống mật chủ, sỏi túi mật, sỏi ở đường mật trong gan.

4.2. Điều trị viêm tụy cấp do sỏi

• Truyền đủ dịch và các chất điện giải, phòng loét cấp đường tiêu hóa, giảm tiết dịch tụy, giảm đau, điều chỉnh đường huyết, kháng sinh, lọc máu liên tục nếu viêm tụy cấp diễn biến nặng hoặc có sốc tụy.
• Trong giai đoạn đầu, bệnh nhân nên nhịn ăn hoàn toàn và sẽ được nuôi dưỡng bằng đường tĩnh mạch.
• Lấy bỏ sỏi mật để giải phóng tắc nghẽn đường mật bằng phương pháp nội soi mật tụy ngược dòng (ERCP) cho hiệu quả cao mà lại không gây thương tổn nặng thêm cho bệnh nhân.
• Một số trường hợp viêm tụy cấp do sỏi mật cũng có chỉ định phẫu thuật như mổ để giải phóng tắc nghẽn đường mật (khi ERCP không thực hiện được) hoặc viêm tụy cấp có nhiễm khuẩn ổ hoại tử.

Viêm tụy cấp thường do sỏi mật hoặc uống quá nhiều rượu. Vì vậy bạn nên tạo một lối sống lành mạnh để có thể làm giảm cơ hội phát triển tình trạng này. Cụ thể:

• Sỏi mật: Cách hiệu quả nhất để ngăn ngừa sỏi mật là ăn nhiều rau củ quả mỗi ngày. Duy trì cân nặng khỏe bằng việc ăn ít chất béo để giảm lượng cholesterol trong cơ thể bạn. Đồng thời, mỗi ngày bạn nên dành riêng từ 15 đến 30 phút để tập thể dục, để giảm nguy cơ phát triển sỏi mật.
• Rượu: Giảm uống rượu, hoặc tuyệt đối bỏ rượu, điều này giúp ngăn ngừa tuyến tụy của bạn bị hư hại. Khuyến cáo không uống hơn 14 đơn vị một tuần.

Với gần 20 năm làm việc tại Bệnh viện Đa khoa Đà Nẵng trong chuyên ngành nội tiêu hóa - Gan mật tụy, mỗi năm bác sĩ Võ Thị Thùy Trang tham gia nội soi hơn 1500 ca bao gồm: nội soi chẩn đoán các bệnh lý dạ dày, đại tràng như: phát hiện viêm, loét, polyp, ung thư, tìm vi khuẩn HP, phát hiện ung thư sớm đường tiêu hóa...; Nội soi điều trị như: Cầm máu trong xuất huyết tiêu hóa, thắt búi giãn tĩnh mạch thực quản trong xơ gan, cắt polype ống tiêu hóa qua nội soi...