Chụp cắt lớp vi tính trong chấn thương tụy

Bài viết được tư vấn chuyên môn bởi ThS, BS. Đặng Mạnh Cường - Bác sĩ Chẩn đoán hình ảnh - Khoa Chẩn đoán hình ảnh - Bệnh viện Đa khoa Quốc tế Vinmec Central Park. Bác sĩ có trên 18 năm kinh nghiệm trong lĩnh vực siêu âm – chẩn đoán hình ảnh.

Do vị trí giải phẫu nằm sâu trong ổ bụng, đến trước cột sống, chấn thương tụy tạng là hiếm gặp và tương đối khó chẩn đoán nên chẩn đoán có thể thường bị bỏ sót. Ngược lại, các chấn thương ở gan, lá lách và thận lại phổ biến và thường được xác định dễ dàng bằng các phương thức hình ảnh thông thường.

Bước đầu tiên để tránh bỏ sót chấn thương tụy là xem xét cơ chế của chấn thương và sau đó đánh giá các cấu trúc giải phẫu liên quan. Chấn thương bụng nghiêm trọng hướng từ trước-sau, chèn ép tuyến tụy vào cột sống, chẳng hạn như chấn thương dây an toàn, chấn thương giảm tốc và chấn thương đè nén trên tay lái xe là cơ chế phổ biến nhất của chấn thương. Lúc này, trong các trường hợp nghi ngờ, chấn thương tụy thường được xác định bằng các phương thức chẩn đoán hình ảnh khác nhau, nổi bật là bằng chụp cắt lớp tụy và cũng để khảo sát các chấn thương đa cơ quan đi kèm.

Những dấu hiệu rõ ràng nhất của tổn thương tụy do cơ chế chấn thương tụy là viêm tụy với máu lan tràn quanh bao tụy, phù nề và thâm nhiễm mô mềm lan đến vùng trước thượng thận. Những thay đổi của viêm tụy sau chấn thương có thể không được phát hiện trong vòng vài giờ sau chấn thương vì chúng còn phụ thuộc vào thời gian. Do đó, nhiều phim chụp cắt lớp vi tính chấn thương tụy lặp lại là cần thiết, bởi lẽ những chẩn đoán chậm trễ về chấn thương tụy tạng có liên quan đến tỷ lệ tử vong cao về sau.

Chụp cắt lớp vi tính đa dãy là phương thức hình ảnh hữu ích ở những bệnh nhân bị chấn thương nặng và đặc biệt, đây còn là phương thức hình ảnh được ưu tiên lựa chọn để phát hiện tổn thương tụy cấp với độ nhạy cao. Tuy vậy, độ nhạy của chụp cắt lớp tụy vẫn có thể thay đổi vì khả năng phát hiện hình ảnh tổn thương tụy kín đáo trong vòng 12 giờ đầu sau chấn thương đôi khi khó khăn. Điều này là hệ quả do lượng nhỏ mô mỡ quanh tụy làm hạn chế phát hiện tổn thương tụy hoặc người bệnh nhập viện sớm, chưa đủ thời gian cần thiết để phát triển các biểu hiện hình ảnh của các hiện tượng viêm sau chấn thương tụy.

Vì sự hiện diện của những hình ảnh tổn thương tụy ảnh hưởng đến việc điều trị, tình trạng bệnh cần được xác định chính xác. Lúc này, bên cạnh chụp cắt lớp vi tính chấn thương tụy, bác sĩ có thể kết hợp thêm chụp cộng hưởng từ hay nội soi mật tụy ngược dòng.

Các dấu hiệu của tổn thương tụy có thể được nghi ngờ gián tiếp hoặc được mô tả trực tiếp khi chụp cắt lớp vi tính chấn thương tụy như sau:

• Các dấu hiệu gián tiếp là mô phỏng chiều hướng của lực tác động trong tổn thương qua vùng của tụy và sự hiện diện của sợi mỡ quanh tụy.
• Các dấu hiệu trực tiếp khi chụp cắt lớp tụy có thể khác nhau, từ co rút mô tụy, phù nề hoặc tụ máu trong nhu mô, vết rách hoặc đứt gãy tuyến tụy:
• Phù nề tụy là vùng giảm đậm độ trên phim, cho thấy sự thâm nhiễm phù nề của nhu mô tụy do hiện tượng viêm sau chấn thương.
• Tụ máu cũng là vùng giảm đậm độ, đại diện cho một lượng máu bất kỳ có thể giới hạn trong nhu mô hoặc có thể mở rộng trong mô quanh tụy. Hơn nữa, trong những trường hợp nghiêm trọng có thể kết hợp với tình trạng xuất huyết từ tụy ồ ạt vào trong ổ bụng do các tổn thương mạch máu tại tụy. Nếu khối máu tụ lớn cũng có thể gây ra hiệu ứng khối làm tắc nghẽn lòng tá tràng bên cạnh tụy hay gây chèn vào ống tụy.

• Vết rách tuyến tụy được xác định là một đường hoặc dải mật độ thấp trên phim cắt lớp được định hướng vuông góc hoặc xiên với trục dài của tuyến tụy. Tùy thuộc vào mức độ sang chấn, các vết rách có thể ở bề ngoài, với độ sâu hoặc độ dày của tuyến dưới 50%, hoặc sâu, vượt quá 50% độ sâu của tuyến lên đến mặt phẳng của ống tụy chính, và do đó có khả năng liên quan đến ống tụy. Bên cạnh đó, vì ống tụy không có vị trí nhất quán trên phim cắt lớp và một vết rách liên quan có thể chiếm đến hơn 50% chiều sâu của tụy nên được coi là bằng chứng gián tiếp của tổn thương ống tụy trên phim CT. Thậm chí, các vết rách rộng có thể dẫn đến cắt bỏ hoàn toàn hay gây đứt gãy tuyến tụy hoàn toàn.

Ở những bệnh nhân chấn thương với tình trạng giảm tưới máu tụy kéo dài, có thể gặp những thay đổi của sự tăng đậm độ trên tuyến tụy, được gọi là “tuyến tụy sốc”. Chính sự tăng đậm độ mô tụy lại vô tình gây khó khăn trong việc nhận biết chấn thương tụy, mặc dù những tổn thương này vốn thường cần tập trung hơn.

Ngoài ra, khi có liên quan đến tuyến tụy trong chấn thương bụng, điều đặc biệt quan trọng là phải đánh giá cẩn thận tá tràng trên phim cắt lớp vì cơ quan này cũng có thể bị thương cùng với tuyến tụy. Các phát hiện hình ảnh về tổn thương tá tràng có thể không rõ ràng nhưng nếu thấy thành tá tràng dày hơn hoặc có sự hiện diện của các bọt khí nhỏ trong các khoang ngoài dạ dày vào vùng lân cận có thể là dấu hiệu của tổn thương tá tràng đi kèm.

Các biến chứng sau chấn thương tụy có thể xảy ra ở một phần ba số bệnh nhân mắc phải, bao gồm viêm tụy, nang giả tụy, lỗ rò, áp xe trong ổ bụng hoặc đứt ống tụy. Các biến chứng này có thể dẫn đến một kết cục nặng nề là nhiễm trùng huyết và/hoặc suy đa cơ quan, cuối cùng là tử vong.

Chính vì lý do này, nhiều phim chụp cắt lớp vi tính chấn thương tụy lặp lại sau biến cố là cần thiết. Ngoài vai trò xác chẩn, một loạt các phim sẽ giúp bác sĩ đánh giá, theo dõi chấn thương tụy cũng như giúp các phẫu thuật viên đánh giá thành công của cuộc mổ, loại trừ khả năng mắc phải các biến chứng về sau.

Tóm lại, chấn thương tụy xảy ra do các kiểu chấn thương bụng kín hay vết thương tụy nhìn chung là hiếm gặp và khó chẩn đoán. Tuy nhiên, các phương tiện hình ảnh tiên tiến ngày nay, đại diện là chụp cắt lớp vi tính tụy, cho phép đánh giá đầy đủ và nhanh chóng tình trạng người bệnh. Đồng thời, bác sĩ cũng cần nắm rõ độ nhạy của công cụ này để có cách thức theo dõi bệnh nhân chấn thương tụy phù hợp, chủng động can thiệp sớm và phòng ngừa hậu quả. Tuy nhiên, để có thể chẩn đoán chính xác và điều trị hiệu quả thì người bệnh cần thực hiện chụp cắt lớp vi tính tại cơ sở y tế có hệ thống trang thiết bị hiện đại, uy tín hàng đầu.