Rối loạn tri thức cấp diễn ở người có tuổi

Bài viết được viết bởi Bác sĩ Hồi sức cấp cứu - Khoa Hồi sức cấp cứu - Bệnh viện Đa khoa Quốc tế Vinmec Phú Quốc.

Ý nghĩa của việc phát hiện và xử trí kịp thời, đầy đủ các rối loạn tri thức cấp diễn ở người có tuổi rất lớn, nó giúp ổn định trở lại nội môi, trạng thái hoạt động của cơ thể, loại trừ các yếu tố gây rối loạn tri thức, từ đó, dự phòng các tai biến.

Ở con người khỏe mạnh bình thường, tri thức còn gọi là trạng thái cảnh tỉnh là trạng thái hoạt động tối ưu của hệ thần kinh, của bộ óc, với nội dung: định hướng chính xác về thời gian; định hướng chính xác về không gian; định hướng chính xác về bản thể: biết mình là ai, nhận đúng những người có mặt, đến quan hệ với mình, phân biệt những người thân thuộc, quen biết với những người lạ; nhớ đúng những việc cũ cũng như những việc mới xảy ra, mới nghe trình bày: có khả năng tiếp thu, khái quát những việc ấy, thuật lại. Có hành vi thích đáng với yêu cầu trong từng tình huống.

Khi một hoặc nhiều nội dung vừa kể trên bị vi phạm, tri thức bị rối loạn. Ở người trẻ, trừ trường hợp say rượu, bị nhiễm độc, ít khi gặp rối loạn tri thức cấp diễn.

Ở người có tuổi, dễ và thường gặp rối loạn tri thức cấp diễn (rối loạn tri thức cấp diễn) mỗi khi có sự mất bù trong các hoạt động nội tạng.

Trạng thái nhầm lẫn theo Mayer Gross, Hartmann và Shider, trạng thái nhầm lẫn gồm nhiều biểu hiện:

Mất khả năng tổng hợp, suy nghĩ rời rạc; không tập trung tư tưởng được; mất định hướng trong thời gian, trong không gian; thái độ do dự, thể hiện sự lo lắng, hoang mang; rối loạn trí nhớ, nhớ nhầm; trở đi trở lại một ý nghĩ, một hành động; sảng mộng.

Hành vi đột xuất

1. Nói một mình những câu rời rạc, không có ý nghĩa, đồng thời làm những động tác đơn điệu, như: gấp một góc vải trải giường, làm đi làm lại nhiều lần. Đi lang thang nếu có thêm ảo giác, có thể la ó, đánh đập "kẻ thù" ảo tưởng.

Trạng thái hoàng hôn, mờ mịt

Nếu không ai hỏi to, không có nguồn kích thích mạnh (tiếng động, ánh sáng, nóng, đau...) người bệnh nằm yên, quay đầu về phía tối, vắng, không nói gì, không yêu cầu gì, như đã "đi vắng".

Mức tột đỉnh là trạng thái hôn mê, với nhiều mức độ sâu khác nhau. Fishgold, Mathis phân định 4 mức hôn mê:

• Nhẹ (bán hôn mê còn có thể đánh thức được với kích thích mạnh)
• Hôn mê thực sự
• Hôn mê sâu
• Hôn mê với sự đình trệ hoạt động nội tạng và rối loạn trầm trọng hoạt động thần kinh thực vật

Ở người có tuổi, ít khi tìm thấy những triệu chứng đặc hiệu, những bệnh cảnh điển hình. Ngược lại, bất cứ trạng thái mất bù nào cũng có thể dẫn đến rối loạn tri thức cấp diễn, như vậy là một dấu hiệu báo động không đặc hiệu rất qúi, xuất hiện rất sớm, giúp người thầy thuốc phải tìm nguyên nhân của bệnh.

Những tình huống gây rối loạn tri thức cấp diễn thường gặp ở người có tuổi gồm có:

• Thiếu nước, thiếu một số điện giải (do đổ mồ hôi nhiều, do dùng thuốc lợi niệu, do đi lỏng)
• Thiếu nuôi dưỡng (thiếu năng lượng, thiếu glucides, protides...), đặc biệt nếu thiếu ăn lại đi đôi với uống rượu thì rối loạn tri thức cấp diễn rất nặng, có thể tử vong
• Nhiễm trùng và nhiễm độc
• Ở người có tuổi cần chú ý những điểm sau đây: Viêm phổi cấp - không sốt cao; Lao phổi thể im lặng - "câm"; Viêm nhiễm đường niệu, viêm tuyến tiền liệt
• Mất bù ở hệ tim mạch : Nhồi máu cơ tim thể không đau. Sốc tim
• Mất bù trong hoạt động hô hấp: Hen phế quản thể nặng; suy hô hấp
• Đáng chú ý nhất là rối loạn tri thức cấp diễn trong trạng thái hạ đường huyết, vì nó có một bệnh cảnh khác thường, và vì đòi hỏi phải xử trí kịp thời mới cứu sống được bệnh nhân, mới tránh được gây nhồi máu cơ tim và hoặc tai biến mạch não ở người có tuổi.

Đặc điểm bệnh cảnh lâm sàng rối loạn tri thức cấp diễn trong hạ đường huyết:

• Khởi đầu: Đổ mồ hôi dầm dề, cảm giác rung bên trong cơ thể, cảm giác lóe lửa trong mắt, nghe những tiếng bất thường trong tai, cảm giác đói dữ dội, bủn rủn tay chân, cảm xúc lo sợ, xao xuyến.
• Giai đoạn các biểu hiện lớn về thần kinh và tâm thần: Xuất hiện co giật, co cứng cơ nhai. Các phản xạ gân xương tăng mạnh. Dấu hiệu Babinski (+) hai bên; clonus (+) bàn chân, bánh chè. Có thể liệt nửa thân, liệt một chi, liệt mặt, liệt vận nhãn.
• Rối loạn tri thức cấp diễn kịch phát: Hình thành một trạng thái giống như say rượu, trên cái nền đó có thể xuất hiện những hành động đột xuất, phạm pháp, đi lang thang, cả ban đêm. Trong giai đoạn này có thể xảy ra nhiều biến chứng nặng như: Nhồi máu cơ tim, tai biến mạch não. Vì những đặc điểm trên, mỗi khi người bệnh đái tháo đường có những biểu hiện rối loạn tri thức cấp diễn, phải xử trí kịp thời.

Rối loạn tri thức cấp diễn ở người có tuổi còn có thể do dùng thuốc sai chỉ định, sai liều lượng, sai quy cách.

Nguyên nhân đầu tiên cần phải nghĩ ngay trước một người tuổi cao bị rối loạn trí thức cấp diễn là nhiễm độc do dùng thuốc chữa bệnh: Thuốc dùng trong điều trị đái tháo đường với tác dụng hạ đường huyết; các thuốc ngủ; thuốc an thần, phòng chống trầm cảm; thuốc chống co giật; thuốc chống loạn nhịp tim; thuốc hạ huyết áp; thuốc trợ tim nhóm digitalis; théophylline, v.v...

Rất nhiều người có tuổi dùng các loại thuốc này, nhưng ít người dùng theo chỉ định, hướng dẫn của thầy thuốc.

Mất bù trong các bệnh gan, bệnh thận, sau phẫu thuật, sau chấn thương thực thể và tâm thần cũng có thể gây rối loạn tri thức cấp diễn.

• Chuyển ngay bệnh nhân rối loạn tri thức cấp diễn vào chế độ theo dõi thường trực, rối loạn tri thức cấp diễn là một tình huống cấp cứu.
• Xác định, loại trừ nguyên nhân gây rối loạn tri thức cấp diễn.
• Xử trí ổn định hoạt động các nội tạng, ổn định nội môi.