7 tai biến nặng có thể gặp sau tiêm chủng và cách xử trí

Bài viết được tư vấn chuyên môn bởi Bác sĩ chuyên khoa I Trần Thanh Phước - Bác sĩ Nhi - Trung tâm Nhi - Bệnh viện Đa khoa Quốc tế Vinmec Times City.

Các phản ứng sau tiêm chủng có thể nhẹ hoặc nặng. Các phản ứng nhẹ như sốt nhẹ, sưng tấy nhẹ tại chỗ tiêm,... có thể chăm sóc, xử trí tại nhà. Với những tai biến nặng sau tiêm chủng, cần chăm sóc và điều trị tích cực tại cơ sở y tế.

Tiêm chủng là kích thích sự đáp ứng miễn dịch đặc hiệu của cơ thể đối với các loại vi khuẩn hay kháng nguyên. Tiêm chủng được thực hiện bằng cách đưa vắc-xin vào cơ thể người chưa từng nhiễm bệnh, có hệ thống miễn dịch còn nguyên vẹn để kích thích cơ thể sản xuất kháng thể chống lại vi sinh vật trước khi chúng gây bệnh. Hiện có khoảng 30 loại bệnh truyền nhiễm có thể phòng bệnh bằng vắc-xin.

Tiêm chủng được coi là phương pháp hiệu quả nhất để ngăn ngừa các bệnh truyền nhiễm. Tuy nhiên, vắc-xin cũng có những tác dụng không mong muốn và các rủi ro có thể xảy ra sau tiêm chủng được gọi là phản ứng sau tiêm chủng.

Phản ứng sau tiêm chủng là hiện tượng bất thường về sức khỏe bao gồm các biểu hiện tại chỗ tiêm chủng hoặc toàn thân xảy ra sau tiêm chủng. Các phản ứng sau tiêm chủng gồm phản ứng thông thường và phản ứng nặng.

2.1 Phân loại các phản ứng sau tiêm chủng theo mức độ

• Phản ứng thông thường sau tiêm chủng: Gồm các phản ứng tại chỗ như ngứa, sưng, đau hoặc đỏ tại chỗ tiêm; phản ứng toàn thân gồm sốt, khó chịu, mệt mỏi, chán ăn,... Các phản ứng thông thường này nhẹ nên có thể tự khỏi;
• Tai biến nặng sau tiêm chủng: Là phản ứng bất thường sau tiêm chủng, có thể đe dọa tới tính mạng người được tiêm chủng. Các triệu chứng gồm khó thở, sốc phản vệ hoặc sốc dạng phản vệ, hội chứng sốc nhiễm độc, sốt cao co giật, trẻ khóc kéo dài, tím tái, ngừng thở, để lại di chứng hoặc gây tử vong.

2.2 Nguyên nhân xảy ra phản ứng sau tiêm chủng

Phản ứng sau tiêm chủng xảy ra có thể liên quan tới vắc-xin hoặc những vấn đề tồn tại trong việc triển khai tiêm chủng như không vô khuẩn, thực hành tiêm chủng không đúng, vấn đề trên dây chuyền lạnh, sai liều tiêm,... Các nguyên nhân thường gặp là:

• Phản ứng của vắc-xin: Là phản ứng của từng cá thể đối với các thành phần vốn có trong vắc-xin, ngay cả trong trường hợp vắc-xin được sản xuất, bảo quản, vận chuyển và chỉ định tiêm chủng đúng tiêu chuẩn. Tác dụng của vắc-xin là kích thích hệ thống miễn dịch tạo ra miễn dịch chủ động phòng bệnh. Hầu hết các phản ứng thông thường như phản ứng tại chỗ, sốt là một phần của đáp ứng miễn dịch sau khi tiêm vắc-xin. Một số vắc-xin có thành phần như muối nhôm, kháng sinh, chất bảo quản cũng có thể gây ra một số phản ứng. Rất hiếm gặp những phản ứng nghiêm trọng khác do vắc-xin;
• Phản ứng liên quan tới chất lượng vắc-xin: Các phản ứng xảy ra có thể do một số vấn đề trong quá trình sản xuất vắc-xin. Hiện rất hiếm gặp các phản ứng sau tiêm chủng do vấn đề chất lượng vắc-xin vì quy trình sản xuất và kiểm định đều được thực hiện, giám sát chặt chẽ;
• Phản ứng liên quan tới sai sót trong thực hành tiêm chủng: Là các lỗi gây ra trong khi chuẩn bị tiêm chủng như không khám phân loại; chuẩn bị, vận chuyển và bảo quản vắc-xin không đúng; tiêm chủng không đảm bảo vô khuẩn; tiêm chủng sai vị trí, sai kỹ thuật;
• Phản ứng liên quan đến lo lắng khi tiêm chủng: Thường là ngất xỉu, nhức đầu, chóng mặt, cảm giác tê xung quanh miệng và tay, đôi khi nhầm lẫn với dị ứng, nôn, ngưng thở trong thời gian ngắn,... Những phản ứng này là do lo sợ khi tiêm chủng;
• Phản ứng trùng hợp ngẫu nhiên: Là những phản ứng gây ra bởi bệnh lý sẵn có ở trẻ. Khi tiêm vắc-xin trong lúc trẻ đang bị bệnh nhiễm trùng, bệnh bẩm sinh tiềm tàng hoặc biểu hiện thần kinh,... dễ bị quy do tiêm chủng;
• Phản ứng sau tiêm không rõ nguyên nhân: Thường không xác định được nguyên nhân.

Người được tiêm chủng phải được theo dõi tại nhà ít nhất 24 giờ sau tiêm. Các dấu hiệu cần theo dõi sau tiêm chủng bao gồm: Toàn trạng; tinh thần, tình trạng ăn, ngủ (sau tiêm phòng trẻ bỏ bú); dấu hiệu về nhịp thở; nhiệt độ, phát ban; các biểu hiện tại chỗ tiêm (đau, sưng, đỏ,...). Đối với trẻ vừa mới tiêm chủng cần cho bú mẹ hoặc uống nhiều nước hơn. Phụ huynh nên bế, quan sát trẻ thường xuyên và không chạm, đè vào chỗ tiêm.

Nếu có dấu hiệu tai biến nặng sau tiêm chủng, cần đưa người được tiêm đến ngay cơ sở y tế. Các triệu chứng bao gồm khó thở, sốt cao co giật, ngừng thở, sốc phản vệ, trẻ khóc kéo dài, tím tái,...

Hướng dẫn chăm sóc và xử trí đối với những phản ứng thông thường sau tiêm chủng như sau:

• Sốt nhẹ (dưới 38,5 độ C): Uống nhiều nước, ăn uống bình thường, nằm nghỉ ở chỗ thoáng. Với những trường hợp có bệnh lý về tim mạch, viêm phổi hoặc trẻ có tiền sử sốt cao co giật thì có thể dùng thuốc hạ sốt khi thân nhiệt trên 38 độ C;

• Phản ứng tại chỗ: Gồm các triệu chứng đỏ hoặc sưng tại chỗ tiêm và có thể có một hoặc nhiều triệu chứng như sưng tới tận khớp xương gần chỗ tiêm nhất, đau, đỏ và sưng trên 3 ngày. Các phản ứng tại chỗ thường tự khỏi trong vòng vài ngày đến 1 tuần, việc xử trí chủ yếu là điều trị triệu chứng với các thuốc giảm đau theo chỉ định;
• Đau khớp: Gồm cả trường hợp đau khớp nhỏ ngoại vi dai dẳng (trên 10 ngày) hoặc đau thoáng qua (tối đa 10 ngày) có thể tự khỏi hoặc dùng thuốc giảm đau theo chỉ định của y bác sĩ;
• Nhiễm khuẩn BCG: Lan tỏa trên diện rộng, xảy ra trong vòng 1 - 12 tháng sau tiêm BCG và được chẩn đoán xác định bằng các phân lập vi khuẩn lao. Thông thường, phản ứng này xảy ra ở những người bị suy giảm miễn dịch và cách xử trí là đưa bệnh nhân đến cơ sở y tế để điều trị bằng thuốc chống lao;
• Hội chứng não, màng não cấp tính: Có 2 trong 3 triệu chứng gồm những cơn kịch phát, ý thức rối loạn và hành vi thay đổi rõ rệt kéo dài từ 1 đến nhiều ngày. Trong trường hợp này nên đưa người bệnh tới cơ sở y tế để khám và điều trị;
• Giảm trương lực, phản xạ, choáng: Xảy ra trong vòng 48 giờ sau tiêm chủng. Triệu chứng thường kéo dài từ 1 phút đến nhiều giờ ở trẻ em dưới 10 tuổi, biểu hiện gồm mệt lả, giảm đáp ứng, thường tự khỏi không cần điều trị. Trường hợp da trẻ tái xanh, tím ngắt hoặc bất tỉnh cần đưa đến cơ sở y tế để theo dõi và điều trị tích cực nếu sốc phản vệ sau tiêm chủng;
• Viêm hạch bạch huyết: Biểu hiện là có 1 hạch lympho sưng to trên 1,5cm hoặc có 1 hốc rò rỉ trên 1 hạch lympho (viêm hạch bạch huyết có mủ). Tình trạng này thường xảy ra trong vòng 2 - 6 tháng sau tiêm vắc xin BCG tại cùng một bên với chỗ tiêm chủng (thường gặp ở nách). Phản ứng này thường tự lành và không cần điều trị. Trong trường hợp tổn thương dính vào da hoặc bị rò rỉ cần đưa bệnh nhân tới cơ sở y tế để được phẫu thuật dẫn lưu và đắp thuốc chống lao tại chỗ;
• Bầm tím và/hoặc chảy máu do giảm tiểu cầu: Thường nhẹ và tự khỏi. Trường hợp nặng nên đưa bệnh nhân tới cơ sở y tế để điều trị bằng thuốc steroid và truyền khối tiểu cầu.

Nguyên tắc xử trí là khẩn trương tiến hành cấp cứu, chẩn đoán nguyên nhân và điều trị tại cơ sở y tế. Một số tai biến nặng sau tiêm chủng và cách xử trí gồm:

• Sốc phản vệ: Thường xuất hiện trong hoặc ngay sau khi tiêm chủng với các triệu chứng như kích thích, vật vã, mẩn ngứa, nổi mày đay, ban đỏ, phù Quincke, mạch nhanh nhỏ khó bắt, huyết áp tụt có khi không đo được, khó thở, nghẹt thở, đau quặn bụng, tiêu tiểu không tự chủ, đau đầu, chóng mặt, đôi khi hôn mê, choáng váng, giãy giụa, co giật,... Trường hợp này cần dừng ngay việc tiêm vắc-xin, tiến hành cấp cứu xử trí sốc phản vệ sau tiêm chủng theo phác đồ của bộ Y tế và chuyển bệnh nhân đến đơn vị hồi sức tích cực của bệnh viện gần nhất;
• Phản ứng quá mẫn cấp tính: Thường xảy ra trong vòng 2 giờ sau tiêm chủng với một hoặc nhiều triệu chứng như thở khò khè, ngắt quãng do co thắt khí phế quản và thanh quản, phù nề thanh quản, phát ban, phù nề ở mặt hoặc phù nề toàn thân. Để xử trí, nên cho bệnh nhân dùng thuốc kháng histamin, phòng ngừa bội nhiễm, đảm bảo nhu cầu dịch và dinh dưỡng của cơ thể. Trường hợp phản ứng nặng cần cho người bệnh thở oxy và xử trí tương tự sốc phản vệ;
• Sốt cao (trên 38,5 độ C): Cần uống nhiều nước, đảm bảo nhu cầu dịch và dinh dưỡng của bệnh nhân. Dùng thuốc hạ sốt hiệu quả và an toàn cho trẻ như Acetaminophen. Trong trường hợp sốt cao không đáp ứng với Acetaminophen đơn thuần có thể phối hợp sử dụng Ibuprofen với liều lượng phù hợp theo chỉ định của bác sĩ. Bên cạnh đó, có thể tiến hành lau mát hạ sốt với nước ấm hoặc nước thường và điều trị các biến chứng co giật nếu có;
• Khóc thét không nguôi: Trẻ khóc sau tiêm dai dẳng trên 3 giờ kèm theo la hét thường dịu đi sau 1 ngày hoặc có thể sử dụng thuốc giảm đau theo chỉ định;

• Co giật: Thường là những cơn co giật toàn thân, không kèm theo triệu chứng tại chỗ, có thể sốt hoặc không. Cần điều trị hỗ trợ hô hấp như thông đường thở, hút đờm dãi, thở oxy. Có thể dùng thuốc chống co giật như Diazepam hoặc các loại thuốc khác theo đúng phác đồ xử trí co giật;
• Áp xe: Tại vị trí tiêm sờ thấy mềm hoặc có rò dịch, có thể là áp xe vô khuẩn hoặc nhiễm khuẩn. Chỉ định điều trị bằng cách chích rạch và dẫn lưu, dùng kháng sinh nếu nguyên nhân áp xe do nhiễm khuẩn;
• Nhiễm khuẩn huyết: Thường khởi phát cấp tính, có tính chất toàn thân và trầm trọng. Biến chứng thường gặp và nguy hiểm của phản ứng sau tiêm chủng này là sốc nhiễm trùng. Cần điều trị sốc nếu có theo phác đồ điều trị sốc nhiễm trùng, dùng kháng sinh và điều trị các biến chứng của nhiễm khuẩn huyết.

Vắc-xin có thể gây ra những phản ứng không mong muốn sau khi tiêm chủng. Vì vậy, việc thăm khám sức khoẻ cho trẻ trước khi tiêm chủng, theo dõi phản ứng trong và sau khi tiêm là việc rất quan trọng.

Bệnh viện Đa khoa Quốc tế Vinmec cung cấp dịch vụ tiêm chủng với nhiều loại vắc-xin đa dạng cho các đối tượng khác nhau, từ trẻ sơ sinh, trẻ nhỏ, người lớn, phụ nữ trước và trong khi mang thai. Khi lựa chọn sử dụng dịch vụ tiêm chủng tại Vinmec, khách hàng có thể hoàn toàn yên tâm bởi:

• Trẻ sẽ được các bác sĩ chuyên khoa nhi - vắc-xin thăm khám, sàng lọc đầy đủ các vấn đề về thể trạng và sức khỏe, tư vấn về vắc - xin phòng bệnh và phác đồ tiêm, cách theo dõi và chăm sóc trẻ sau tiêm chủng trước khi ra chỉ định tiêm vắc-xin theo khuyến cáo mới nhất của Bộ Y tế & Tổ chức Y tế thế giới nhằm đảm bảo hiệu quả tốt và an toàn nhất cho trẻ.
• Đội ngũ bác sĩ và điều dưỡng nhi giàu kinh nghiệm, chuyên nghiệp, hiểu tâm lý trẻ và áp dụng cách giảm đau hiệu quả cho trẻ trong quá trình tiêm chủng.
• 100% trẻ tiêm chủng được theo dõi 30 phút sau tiêm và đánh giá lại sức khỏe trước khi ra về.
• Được theo dõi đa khoa trước, trong và sau tiêm chủng tại Hệ thống y tế Vinmec và luôn có ekip cấp cứu sẵn sàng phối hợp với phòng tiêm chủng xử trí các trường hợp sốc phản vệ, suy hô hấp - ngừng tuần hoàn, đảm bảo xử lý kịp thời, đúng phác đồ khi có sự cố xảy ra.
• Phòng tiêm chủng thoáng mát, có khu chơi, giúp trẻ có cảm giác thoải mái như đang dạo chơi và có tâm lý tốt trước và sau khi tiêm chủng.
• Vắc-xin được nhập khẩu và bảo quản tại hệ thống kho lạnh hiện đại, với dây chuyền bảo quản lạnh (Cold chain) đạt tiêu chuẩn GSP, giữ vắc-xin trong điều kiện tốt để đảm bảo chất lượng.
• Bố mẹ sẽ nhận tin nhắn nhắc lịch trước ngày tiêm và thông tin tiêm chủng của bé sẽ được đồng bộ với hệ thống thông tin tiêm chủng quốc gia.

Những năm tháng đầu đời, sức đề kháng và khả năng miễn dịch của trẻ chưa hoàn thiện nên rất dễ mắc phải các bệnh truyền nhiễm nguy hiểm tới tính mạng: tiêu chảy, thuỷ đậu, viêm não, ho gà, sởi,...Vì vậy, hãy lên lịch tiêm chủng trọn gói cho bé tại Vinmec để trẻ được phát triển khoẻ mạnh và toàn diện nhất.

Bệnh viện Đa khoa Quốc tế Vinmec hiện đang cung cấp Chương trình tiêm chủng trọn gói với nhiều loại vắc-xin đa dạng cho các đối tượng khác nhau, từ trẻ sơ sinh, trẻ nhỏ, người lớn, phụ nữ trước và trong khi mang thai.
Đặc biệt trong tháng 12/2019, Vinmec miễn phí tiêm vắc-xin viêm gan B sơ sinh (tiêm ngay sau khi sinh) cho bé khi đăng kí Gói tiêm chủng trọn gói dành cho trẻ từ 0-1 tuổi hoặc từ 0-2 tuổi.