Các dưỡng chất thường thiếu ở trẻ

3 năm đầu đời của mỗi đứa trẻ là cột mốc quan trọng trong phát triển thể chất lẫn trí tuệ. Nhưng đây cũng là giai đoạn khó khăn nhất, bởi trẻ rất dễ bị thiếu chất dinh dưỡng do chế độ ăn không đầy đủ, do hệ tiêu hóa và hệ miễn dịch chưa hoàn thiện.

Ngày nay, giữa vô vàn thông tin về các bí quyết, mẹo nuôi dạy con, bạn có thể sẽ mải chạy theo các cách tăng trưởng chiều cao, phát triển trí tuệ cho trẻ. Nhưng bạn có thể lại đánh mất cơ hội phát triển toàn diện cho trẻ vì thiếu chất dinh dưỡng.

Vi chất dinh dưỡng là những chất mà cơ thể chỉ cần một lượng rất nhỏ nhưng chúng lại có vai trò rất quan trọng, khi thiếu những vi chất này sẽ dẫn đến những ảnh hưởng nghiêm trọng cho cơ thể, đặc biệt là đối với trẻ nhỏ. Vi chất dinh dưỡng gồm:

• Nhóm vitamin như vitamin A,B,C,D,E....
• Nhóm các nguyên tố khoáng như canxi, photpho, sắt, kẽm, i-ốt...

Các vi chất dinh dưỡng có vai trò quan trọng đối với sức khỏe của trẻ em cũng như người lớn, chúng tham gia vào quá trình phát triển thể chất như cơ, xương; phát triển trí tuệ như não, hệ thống thần kinh; các đặc tính giới tính.

Cơ thể con người không thể tự tổng hợp được các vi chất dinh dưỡng này, mà phải hấp thu chúng từ thực phẩm, các sản phẩm bổ sung.

Trong 3 năm đầu đời của mỗi đứa trẻ, đây chính là “thời điểm vàng” để trẻ phát triển nhanh cả về thể chất lẫn trí tuệ. Tuy nhiên, đây cũng là giai đoạn rất dễ xảy ra tình trạng thiếu vi chất dinh dưỡng ở trẻ em.

Khác với người lớn tự nhận thức được “ăn gì thì tốt cho sức khỏe”, thì trẻ nhỏ khi làm quen với thức ăn thường chỉ lựa chọn những món theo sở thích. Theo các chuyên gia dinh dưỡng, đây chính là nguyên nhân phổ biến dẫn đến tình trạng thiếu vi chất dinh dưỡng ở trẻ em.

Ngoài ra, hệ tiêu hóa và chức năng hấp thu của trẻ ở độ tuổi này chưa hoàn thiện, nên các thiếu sót trong việc nuôi dưỡng như cho trẻ ăn ít, ăn nhanh, ăn không đủ bữa cũng sẽ khiến trẻ không được cung cấp đủ vi chất.

Thêm nữa, bắt đầu từ khi ăn dặm (tháng thứ 6 trở đi) là giai đoạn giao thoa giữa miễn dịch thụ động (bằng các kháng thể truyền từ sữa mẹ) và miễn dịch chủ động (cơ thể trẻ tự sản xuất kháng thể) nên trẻ rất dễ mắc các bệnh nhiễm trùng..

Theo điều tra của Viện dinh dưỡng Quốc gia trong năm 2014-2015, tỷ lệ trẻ thiếu kẽm 69,4% (trong đó miền núi chiếm tới 80,8%, nông thôn là 71,6%, thành thị là 49,7%); thiếu máu do thiếu sắt ở trẻ là 63,6%.

Thiếu vi chất dinh dưỡng ở trẻ em dẫn đến tình trạng chậm tăng trưởng, suy dinh dưỡng các thể như nhẹ cân, thấp còi. Dưới đây là các vi chất dinh dưỡng trẻ thường dễ bị thiếu hụt.

2. 1. Thiếu sắt

Sắt là một trong những yếu tố tham gia vào quá trình vận chuyển và lưu trữ oxy, chuyển hóa các chất dinh dưỡng; cấu tạo tế bào hồng cầu, tạo enzyme.

Thiếu sắt là nguyên nhân chủ yếu dẫn đến tình trạng thiếu máu. Những trẻ không được cung cấp đủ sắt qua khẩu phần ăn sẽ dễ bị suy dinh dưỡng thể nhẹ cân, chậm phát triển trí tuệ. Trẻ cũng dễ mắc các bệnh nhiễm trùng đường hô hấp, đường tiêu hóa, da do thiếu vi chất dinh dưỡng như sắt, kẽm, vitamin A, vitamin nhóm B...

Biểu hiện thiếu sắt: Sắc da của trẻ nhợt nhạt, xanh xao, có thể thấy rõ nhất ở lòng bàn tay, lòng bàn chân, vành tai, niêm mạc họng, kết mạc mắt; tóc khô, móng tay và móng chân mềm, dễ gãy. Trẻ thường mệt mỏi, chậm chạp, hay buồn ngủ, ít đùa nghịch.

Bạn nên bổ sung thực phẩm giàu chất sắt có nguồn gốc từ động thực vật như thịt bò, gan, cá, thịt gà, trứng, mộc nhĩ, mè, rau dền, đậu xanh, rau má... Mộc nhĩ có chứa nhiều sắt, trong 100g có 56mg sắt, mè có 14,5mg, gan lợn 12mg và gan bò là 9mg nên có thể ưu tiên trong thực đơn dành cho trẻ và cả gia đình.

Sắt trong các loại thực phẩm được tăng cường hấp thu nếu bạn ăn cùng các loại giàu vitamin C, như thịt bò dùng chung khế chua hoặc trộn dầu giấm.

2. 2. Thiếu canxi

Canxi đóng vai trò quan trọng trong cấu tạo xương, răng, và nó còn tham gia vào quá trình đông máu, chuyển hóa một số chất dinh dưỡng. Theo nhu cầu dinh dưỡng được khuyến nghị cho người Việt Nam năm 2016, trẻ từ 0 - 5 tháng cần 300mg canxi mỗi ngày; cần cung cấp 400mg canxi cho trẻ từ 6 - 8 tháng, 9 - 11 tháng; trẻ từ 1 - 2 tuổi là 500mg, trẻ từ 3 - 5 tuổi cần 600mg canxi mỗi ngày.

Biểu hiện thiếu canxi: Trẻ chậm mọc răng, đổ nhiều mồ hôi (đặc biệt là lúc ngủ), rụng tóc hình vành khăn, trẻ ngủ không yên giấc, dễ cáu giận, trẻ lớn hay kêu nhức mỏi chân tay.

Nếu thiếu canxi khiến trẻ thường chậm mọc răng, điều này ảnh hưởng đến khả năng nhai, nuốt không tốt dẫn đến tiêu hóa hấp thu kém. Thực phẩm giàu canxi phải kể đến như rau xanh, tép, tôm, đậu đen, phô mai... Đậu đen có chứa nhiều canxi hơn đậu xanh nên có thể ưu tiên lựa chọn.

Trong 100g tép khô chứa 2.000mg canxi; còn trong 100g tôm đồng có 1.120mg canxi. Tép có nhiều canxi hơn tôm, vì vậy nếu trẻ lớn, bạn có thể cho bé ăn tép thường xuyên. Cá được nấu nhừ và ăn cả xương sẽ cung cấp nhiều hơn canxi cho cơ thể.

Sữa và các sản phẩm được chế biến từ sữa có chứa nhiều canxi, sữa tươi có khoảng 120mg canxi trong 100ml, sữa bột có nhiều canxi hơn, sữa tách béo có khoảng 900-1.000mg canxi trong 100ml. Bạn nên lựa chọn sữa bổ sung canxi góp phần cung cấp đủ nhu cầu hàng ngày của trẻ.

2. 3. Thiếu iốt

Iốt là khoáng chất tham gia vào quá trình tổng hợp nội tiết tố tuyến giáp trạng. Khoáng chất này còn tham gia vào quá trình chuyển hóa các dinh dưỡng, thúc đẩy sự trưởng thành của hệ thống thần kinh trung ương, là yếu tố quan trọng của hệ thống nội tiết tố, do đó thiếu iốt trẻ rất dễ bị thấp còi, gây tổn thương các tế bào thần kinh.

Biểu hiện thiếu iot: Trẻ có dấu hiệu rụng lông hoặc rụng tóc, hay bị táo bón, vàng da, sợ lạnh; chậm phát triển trí tuệ, chậm lớn, nói ngọng, nghễnh ngãng...

Nếu thiếu iốt từ khi còn trong bụng mẹ, khi ra đời trẻ bị suy giáp bẩm sinh, khi lớn hơn trẻ có thể bị đần độn, bướu cổ. Trong thực đơn của trẻ, bạn cần bổ sung thực phẩm giàu iốt như rong biển, các loại cá biển, hoặc sử dụng muối và gia vị bổ sung iốt để chế biến món ăn là một giải pháp dự phòng thiếu iốt.

2. 4. Thiếu kẽm

Kẽm tham gia vào thành phần cấu tạo của hơn 300 enzyme cho các phản ứng hóa học trong cơ thể, nó còn tham gia chuyển hóa các chất dinh dưỡng và quá trình phân chia tế bào, chức năng sinh sản, chức năng miễn dịch của cơ thể.

Thiếu kẽm làm cho trẻ chậm phát triển thể lực, suy dinh dưỡng, suy giảm sức đề kháng do đó dễ mắc các bệnh nhiễm trùng, giảm khả năng sinh sản.

Suy giảm miễn dịch, rối loạn tiêu hóa và chuyển hóa cũng là biểu hiện của tình trạng thiếu kẽm. Bữa ăn hàng ngày của trẻ có thể bổ sung kẽm thông qua thực phẩm như cua, tôm, hàu, ngao, thịt gà, thịt bò, hạt ngũ cốc, phô mai...

2. 5. Thiếu vitamin

Các loại vitamin trẻ thường hay thiếu hụt như là vitamin A, vitamin D, vitamin nhóm B. Khô loét giác mạc là hậu quả của việc thiếu vitamin A. Trong khi đó, thiếu vitamin D khiến cho trẻ thường bị còi xương, thiếu vitamin nhóm B dễ làm trẻ mệt mỏi, ăn ngủ không ngon...

Dầu gan cá, đặc biệt là ở các loài cá béo; gan và chất béo của động vật có vú ở biển rất giàu vitamin D. Vitamin nhóm B như axit folic có nhiều trong bơ, gan, trứng, đậu phộng; các loại rau có lá xanh đậm như bông cải xanh, cải bó xôi, măng tây...

Thực phẩm có nguồn gốc thực vật có nhiều tiền vitamin A như là các loại rau củ quả có màu vàng, đỏ như cà chua, cà rốt, dưa hấu, đu đủ, gấc...; các loại rau màu thẫm như rau muống, rau dền, mồng tơi, rau ngót, các loại cải; dầu cọ và các loại dầu ăn khác.

Tuy nhiên, nếu các loại thực phẩm này được mua lâu, bảo quản không đúng cách, quá trình nấu, chiên xào với nhiệt độ quá cao có thể làm mất đến 95% vi chất dinh dưỡng. Các vitamin còn dễ bị mất đi trong quá trình chế biến nếu thái nhỏ rau củ, ngâm thực phẩm trong nước quá lâu, nấu với nhiều nước, mở nắp vung khi nấu. Chính vì vậy khi chế biến thực phẩm cho trẻ, bạn cần lưu ý những điều này.

Trẻ thiếu vi chất phần lớn do phụ huynh chưa có kiến thức đầy đủ để bổ sung cho trẻ. Để có thể cung cấp đủ vi chất theo nhu cầu dinh dưỡng khuyến nghị (Recommended dietary allowance - RDA), bạn nên chọn các nguyên liệu tự nhiên, bên cạnh đó, còn có các loại thực phẩm chế biến sẵn bổ sung vi chất dinh dưỡng.

Tuy nhiên, ở từng độ tuổi, giới tính, mức độ hoạt động thể chất... nhu cầu các vi chất dinh dưỡng sẽ khác nhau. Từ nhu cầu dinh dưỡng được khuyến nghị, các chuyên gia dinh dưỡng đã đưa ra các hướng dẫn thực hành và các nhà sản xuất đưa ra nhãn dinh dưỡng trên bao bì sản phẩm (Nutrition labelling). Trên nhãn dinh dưỡng, bạn có thể tham khảo thành phần và giá trị dinh dưỡng hàng ngày cần thiết cho trẻ (Percent of daily value, gọi tắt % DV).

Giá trị dinh dưỡng hàng ngày này cho biết sản phẩm sẽ cung cấp bao nhiêu % nhu cầu dưỡng chất đó của cơ thể. Ví dụ, trên bao bì một sản phẩm có ghi 15% canxi, nghĩa là thực phẩm đó cung cấp 15% nhu cầu canxi mỗi ngày, con số 15% này được tính trên mức nhu cầu năng lượng mỗi ngày là 2.000kcal đối với người đàn ông ít vận động.

Bạn có thể lựa chọn thực phẩm chế biến sẵn được bổ sung vi chất dinh dưỡng bằng cách xem trên nhãn mác của các nhà sản xuất. Các thực phẩm này có thể kể đến như là sữa, các loại bánh quy, bột...

Theo Viện Nhi khoa Hoa Kỳ, để tránh tình trạng trẻ bị thiếu vi chất dinh dưỡng, cách an toàn nhất vẫn là thông qua nguồn thực phẩm tự nhiên để bổ sung vitamin và các khoáng chất. Trong đó, bạn nên chú ý các điểm sau:

• Nên tận dụng sữa mẹ để bổ sung thêm dinh dưỡng và kháng thể cho trẻ, bạn nên cố gắng cho trẻ bú đến 18-24 tháng. Trẻ cần được cung cấp đủ nǎng lượng, chất đạm, chất béo, vitamin và muối khoáng trong chế độ ăn hàng ngày.
• Thức ǎn cho trẻ cần chế biến từ mềm đến cứng, từ ít đến nhiều để trẻ có thể làm quen dần. Khi trẻ đã mọc rǎng hàm, bạn cần tạo điều kiện cho trẻ luyện rǎng và luyện cơ nhai. Do vậy, không cần thiết phải cho mọi loại thức ǎn vào máy xay sinh tố nghiền nát mà nên thái miếng nhỏ, bǎm từ rất nhỏ đến nhỏ vừa cho trẻ ăn.
• Thường xuyên thay đổi cách chế biến món ăn cho trẻ để tạo cảm giác ngon miệng. Không bắt trẻ ǎn chung với người lớn quá sớm, như vậy sẽ ảnh hưởng tới hệ tiêu hóa của trẻ, đặc biệt là lượng muối trong thức ăn.
• Hạn chế cho trẻ ǎn đồ ngọt như đường, bánh kẹo. Đường ngọt làm cho trẻ có cảm giác no giả nên trẻ sẽ không muốn ǎn các loại thức ǎn khác, mặt khác đường còn ứ lại trong miệng rồi chuyển thành axit dễ làm hỏng rǎng. Chỉ nên cho trẻ ǎn bánh, kẹo sau bữa ǎn với lượng vừa phải.
• Cần cho trẻ uống đủ nước mỗi ngày, nước giúp trẻ tiêu hóa và hấp thu tốt các loại dinh dưỡng, đồng thời nước còn có vai trò vận chuyển giúp thải trừ các sản phẩm cặn bã, độc hại sản sinh ra trong quá trình chuyển hóa ra khỏi cơ thể.

Tuy nhiên, thực tế cho thấy không phải lúc nào chế độ dinh dưỡng hàng ngày cũng cung cấp đủ các vi chất cần thiết cho sự phát triển của trẻ. Nguyên nhân là do việc bảo quản, đun nấu thức ăn không hợp lý cũng có thể làm phân hủy và mất đi một số chất dinh dưỡng.

Ngoài bổ sung qua chế độ ăn uống, cha mẹ có thể cho trẻ sử dụng thực phẩm hỗ trợ có chứa vitamin B1 và các vi khoáng chất thiết yếu như kẽm, Lysine, crom, selen, ... giúp đáp ứng đầy đủ nhu cầu về dưỡng chất ở trẻ. Đồng thời các vitamin thiết yếu này còn hỗ trợ tiêu hóa, tăng cường khả năng hấp thu dưỡng chất, giúp cải thiện tình trạng biếng ăn, giúp trẻ ăn ngon miệng.

>> Cha mẹ có thể tìm hiểu thêm: Tác hại khi trẻ thiếu vi chất dinh dưỡng - Bài viết được tư vấn chuyên môn bởi Thạc sĩ, Bác sĩ Ngô Thị Oanh - Bác sĩ Nhi - Khoa Nhi - Sơ sinh - Bệnh viện Đa khoa Quốc tế Vinmec Hạ Long.

Hãy thường xuyên truy cập website Vinmec.com và cập nhật những thông tin hữu ích để chăm sóc cho bé và cả gia đình nhé.