Bệnh gan nhiễm mỡ không do rượu (NAFLD) là dấu hiệu của hội chứng chuyển hóa tại gan, cuối cùng sẽ dẫn đến xơ gan tiến triển, xơ gan và ung thư biểu mô tế bào gan ảnh hưởng đến hơn 25% dân số trên toàn thế giới. Vì vậy, người bệnh nên thực hiện các biện pháp điều trị như thay đổi lối sống, chế độ ăn…để cải thiện sức khỏe và tiên lượng sống.
Bài viết này được viết dưới sự hướng dẫn chuyên môn của ThS. BS Mai ViMai Viễn Phương - Trưởng đơn nguyên Nội soi tiêu hóa - Khoa Khám bệnh & Nội khoa - Bệnh viện Đa khoa Quốc tế Vinmec Central Park.
1. Cơ chế bệnh sinh bệnh gan nhiễm mỡ không do rượu
Hiện tại, các chiến lược điều trị cho NAFLD chủ yếu tập trung vào liệu pháp dược lý nhằm bảo vệ gan, chống viêm và điều chỉnh các triệu chứng rối loạn chuyển hóa liên quan đến bệnh. Dù một số loại thuốc đang gần hoàn tất quá trình phát triển nhưng vẫn chưa có thuốc nào đủ mạnh để điều trị các bệnh này. Ngoài ra, các phương pháp phẫu thuật như phẫu thuật bariatric (tạo hình ống dạ dày) không phải là lựa chọn điều trị phổ biến đối với NAFLD.
Để điều trị bệnh gan nhiễm mỡ không do rượu, việc can thiệp vào lối sống không lành mạnh như thay đổi chế độ ăn uống và tập thể dục để giảm cân là phương pháp điều trị đầu tiên giúp cải thiện các rối loạn chuyển hóa liên quan đến bệnh và hội chứng chuyển hóa. Nếu bệnh nhân có động lực nội tại và tuân thủ đầy đủ, quyết tâm thay đổi lối sống không lành mạnh sẽ làm giảm mức độ nghiêm trọng của bệnh, cải thiện chất lượng sống và kéo dài tuổi thọ của bệnh nhân.
Bệnh gan nhiễm mỡ không do rượu (NAFLD) là một bệnh gan dịch tễ của thế kỷ 21, đặc trưng bởi các rối loạn chuyển hóa và được coi là nguyên nhân chính dẫn đến bệnh gan mãn tính với tỷ lệ ảnh hưởng hơn 25% dân số toàn thế giới.
Bên cạnh đó, bệnh gan nhiễm mỡ không do rượu còn gắn liền với nguy cơ tử vong cao hơn do bệnh tim mạch (CVD), tiểu đường và các bệnh về phổi bao gồm cả hội chứng ngưng thở khi ngủ tắc nghẽn.
Cho đến nay, cơ chế sinh bệnh cụ thể của tình trạng này vẫn chưa được hiểu rõ hoàn toàn. Tuy nhiên, các yếu tố nguy cơ bao gồm lối sống thiếu lành mạnh, tình trạng kháng insulin (IR), đái tháo đường týp 2 (T2DM), tăng sinh mỡ ở gan và loạn khuẩn đường ruột. Dù vậy, NAFLD hiện vẫn chưa có liệu pháp điều trị tiêu chuẩn và chỉ có rất ít phương pháp điều trị bằng thuốc được áp dụng cho các bệnh nhân mắc bệnh này.
Hiện tại, Hiệp hội Nghiên cứu Gan Châu Âu và Hoa Kỳ khuyến cáo chỉ nên sử dụng vitamin E và pioglitazone (chất phối tử thụ thể γ kích hoạt tăng sinh) cho một số trường hợp nhất định.
Ngoài ra, ở những người mắc bệnh gan nhiễm mỡ không do rượu có biến chứng béo phì, phẫu thuật bariatric có tác dụng cải thiện tình trạng bệnh. Hiệu quả này có thể liên quan đến tỷ lệ thuyên giảm T2DM cao hơn sau phẫu thuật.
Tuy nhiên, NAFLD hiện không được coi là một lý do chính để chỉ định phẫu thuật bariatric. Thay vào đó, việc thay đổi lối sống bao gồm giảm cân thông qua chế độ ăn ít calo và tăng cường hoạt động thể chất được coi là phương pháp hàng đầu để điều trị NAFLD vì giảm cân giúp giảm mỡ trong gan và đảo ngược tiến triển bệnh.
1.1. Khuyến nghị thực tế để thay đổi lối sống NAFLD
Tình trạng béo phì có mối quan hệ mật thiết với các quần thể, bất kể loại mô học và phương pháp điều trị chủ yếu là can thiệp vào lối sống bao gồm giảm cân và tập thể dục. Việc giảm cân không chỉ giúp giảm mỡ gan mà còn nâng cao khả năng kiểm soát đường huyết, cải thiện độ nhạy insulin và giảm thiểu nguy cơ mắc bệnh tiểu đường, bệnh tim mạch và các vấn đề về gan nghiêm trọng.
Các hướng dẫn hiện nay của Hiệp hội Tiêu hóa Hoa Kỳ chỉ ra rằng giảm ít nhất 5% cân nặng sẽ giúp cải thiện tình trạng gan nhiễm mỡ, trong khi giảm từ 10% trở lên sẽ giúp đảo ngược xơ gan. Thêm vào đó, việc giảm cân ≥7% lại làm giảm tình trạng viêm gan nhiễm mỡ không do rượu. Đối với người lớn bị bệnh gan nhiễm mỡ không do rượu (NAFLD) nhưng không thừa cân hoặc béo phì thì được khuyến cáo giảm 3%-5% cân nặng.
1.2 Chế độ ăn ít calo rất quan trọng trong quá trình điều trị NAFLD
Chế độ ăn ít calo được thiết kế bằng cách giảm lượng calo tiêu thụ mỗi ngày từ 500 đến 1000 kcal, giúp tổng lượng calo hằng ngày đạt khoảng 1200 kcal đối với nữ và 1400-1500 kcal đối với nam.
Loại chế độ ăn này có hiệu quả trong việc giảm cân, cải thiện tình trạng kháng insulin (IR) và giảm mỡ trong gan. Đáng chú ý, mức mỡ trong gan tiếp tục giảm ngay cả sau khi cân nặng tăng trở lại sau 2 năm. Hơn nữa, các chế độ ăn giàu dinh dưỡng đa lượng như chế độ ăn ít carbohydrate hoặc chế độ ăn Địa Trung Hải (Med, MD) cũng là lựa chọn đáng cân nhắc.
Chế độ ăn MD được biết đến với việc tiêu thụ hằng ngày các loại rau tươi, trái cây, đậu, ngũ cốc nguyên hạt ít qua chế biến, cá chứa nhiều axit béo omega-3, dầu ô liu, các loại hạt và hạt giống - tất cả đều là nguồn chất béo chính.
Trong khi đó, người bệnh gan nhiễm mỡ không do rượu nên hạn chế hoặc tránh sử dụng các sản phẩm từ sữa, thịt đỏ và thịt chế biến. Học viện Tim mạch Hoa Kỳ, Hiệp hội Tim mạch Hoa Kỳ và Văn phòng Phòng ngừa Bệnh tật và Thúc đẩy Sức khỏe đã khuyến cáo áp dụng chế độ ăn MD để giúp phòng ngừa và kiểm soát bệnh tim mạch (CVD), điều này rất quan trọng đối với bệnh nhân NAFLD vì tình trạng này liên quan chặt chẽ đến CVD.
Ngoài ra, việc tiêu thụ MD có mối liên hệ với việc giảm nguy cơ mắc ung thư biểu mô tế bào gan (HCC). Ngoài việc sử dụng MD, chế độ ăn ketogenic (KD) cũng là một biện pháp can thiệp chế độ ăn uống được khuyến khích để điều trị bệnh gan nhiễm mỡ không do rượu. Với tỷ lệ chất béo cao và hàm lượng carbohydrate, protein cùng các chất dinh dưỡng khác thấp, KD đóng vai trò quan trọng trong việc điều trị NAFLD nhờ vào mức carbohydrate cực kỳ thấp.
Chế độ ăn ketogenic (KD) làm thay đổi đáng kể trạng thái oxy hóa khử và dòng ty thể của gan, đồng thời thúc đẩy sản xuất thể ketone mà không làm gián đoạn quá trình tổng hợp triglyceride, qua đó cải thiện đáng kể lượng mỡ nội tạng.
Tuy KD có một số lợi ích điều trị đối với bệnh nhân mắc NAFLD nhưng các thử nghiệm trên động vật và nghiên cứu lâm sàng đã phát hiện một số nguy cơ tiềm ẩn. Do đó, các nhà khoa học cần nghiên cứu thêm để đánh giá tính an toàn của chế độ này trong việc điều trị NAFLD. Ngoài ra, các phương pháp can thiệp về chế độ ăn uống mới cũng đang được áp dụng điều trị một cách dần dần cho bệnh nhân NAFLD.
1.3 Tập thể dục giúp cải thiện tình trạng chuyển hóa glucose và lipid
Tập thể dục không chỉ cải thiện tình trạng chuyển hóa glucose và lipid bị suy yếu mà còn là phương pháp can thiệp hiệu quả trong điều trị các bệnh chuyển hóa. Phương pháp này giúp tăng cường tác dụng tích cực của chế độ ăn ít calo đối với bệnh gan nhiễm mỡ không do rượu (NAFLD).
Ngoài ra, tập thể dục còn giúp cải thiện quá trình NAFLD bằng cách giảm lượng chất béo trong gan, nhờ vào việc tăng độ nhạy insulin ngoại vi và giảm quá trình tổng hợp mỡ mới tại gan, phân giải mỡ trong tế bào mỡ cũng như vận chuyển axit béo tự do tới gan.
Để đạt được hoạt động thể chất, các bài tập aerobic như đi bộ hoặc đạp xe là một lựa chọn, trong khi bài tập sức bền có thể được thực hiện qua các bài tập chịu trọng lượng như tập tạ trên máy.
Nhìn chung, việc thực hiện từ 90 đến 300 phút hoạt động thể chất mỗi tuần sẽ có lợi cho tình trạng gan nhiễm mỡ. Bệnh nhân nên cân nhắc tập thể dục với cường độ vừa phải trong 150-300 phút mỗi tuần (3-6 lần chuyển hóa) hoặc tập thể dục mạnh trong khoảng 75-150 phút mỗi tuần (trên 6 lần chuyển hóa).
So với bài tập aerobic, mặc dù ít mạnh mẽ hơn nhưng tập thể dục sức bền sẽ phù hợp với những người có khả năng hiếu khí hạn chế và giúp giảm tình trạng gan nhiễm mỡ.
Một nghiên cứu gần đây đã chỉ ra rằng việc đi bộ trên 3 giờ mỗi tuần giúp giảm tỷ lệ tử vong do xơ gan và HCC. Vì lý do này, việc khuyến khích tập thể dục hiếu khí là điều cần cân nhắc.
Ngoài ra, tập thể dục còn hỗ trợ cải thiện hiệu quả của chế độ ăn kiêng đối với việc giảm cân. Do đó, việc kết hợp giữa hoạt động thể chất vừa phải và chế độ ăn Địa Trung Hải (MD) giúp giảm cân, giảm mỡ nội tạng và giảm tỷ lệ mỡ trong gan.
Để điều trị bệnh gan nhiễm mỡ không do rượu, các biện pháp thay đổi lối sống nên được áp dụng bao gồm các hành vi sức khỏe tổng thể. Hút thuốc và uống rượu là những yếu tố nguy cơ có thể thúc đẩy nhanh quá trình tiến triển bệnh gan, đồng thời tăng cường tác dụng của các yếu tố nguy cơ khác.
Ngay cả việc tiêu thụ rượu ở mức nhẹ đến trung bình (≤ 1 ly mỗi ngày cho phụ nữ và ≤ 2 ly mỗi ngày cho nam giới, với tỷ lệ một ly tương đương với 12 ounce bia thường, 5 ounce rượu vang hoặc 1,5 ounce rượu mạnh) cũng dẫn đến gan nhiễm mỡ và xơ gan tiến triển.
Tác động này còn làm gia tăng nguy cơ béo phì và phát triển các bệnh gan lâm sàng khác, bao gồm xơ gan và ung thư gan. Vì vậy, bác sĩ cần xem xét tư vấn và can thiệp để người hút thuốc từ bỏ thuốc và người uống rượu giảm hoặc ngừng uống, đặc biệt là đối với bệnh nhân xơ gan.
Đối với bệnh nhân gan nhiễm mỡ không do rượu, việc duy trì những thay đổi trong lối sống rất quan trọng, tuy nhiên, phần lớn người bệnh gặp khó khăn trong việc thay đổi thói quen một cách bền vững. Các nhà nghiên cứu đã đưa ra những hướng dẫn hữu ích để cải thiện hiệu quả việc tuân thủ thay đổi lối sống của nhóm bệnh nhân này.
Từ tháng 8 năm 2013 đến tháng 1 năm 2014, các nhà nghiên cứu đã thiết kế EDAS cho các bệnh nhân NAFLD trong độ tuổi từ 18 đến 70, những người đã được nhập viện tại Bệnh viện Nhân dân số 2 Thiên Tân (đối tượng nghiên cứu).
Đầu tiên, các nhà nghiên cứu xác định các yếu tố tác động đến việc tuân thủ chế độ ăn kiêng và tập thể dục ở người mắc bệnh gan nhiễm mỡ không do rượu, sau đó sử dụng phương pháp Delphi để phân tích và chỉnh sửa EDAS.
Khi hệ thống EDAS đã được hoàn thiện, những bệnh nhân NAFLD đầu tiên tham gia vào hệ thống này với vai trò là nhóm dân số mục tiêu cho các biện pháp can thiệp về chế độ ăn uống và luyện tập thể dục, đồng thời được theo dõi trong 6 tháng.
Khả năng phân biệt mục tiêu, tính nhất quán nội bộ, độ tin cậy, khả năng kiểm tra lại cũng như giá trị nội dung, giá trị cấu trúc và giá trị tiêu chí đều được thể hiện rõ trong EDAS cho phép đo lường độ tin cậy của việc tuân thủ các biện pháp can thiệp về chế độ ăn uống và thể dục ở các bệnh nhân. Vì thế, thang điểm này giúp theo dõi nhóm bệnh nhân dựa trên điểm EDAS và đưa ra các phương pháp điều trị cá nhân hóa thích hợp, từ đó cải thiện việc tuân thủ các biện pháp can thiệp vào lối sống.
2. Kết luận
Các phương pháp điều trị dược lý cho bệnh nhân NAFLD hiện nay rất hạn chế và phẫu thuật không được coi là phương pháp điều trị thông thường. Vì vậy, thay đổi lối sống bao gồm việc áp dụng chế độ ăn uống lành mạnh và tham gia các hoạt động thể chất để giảm cân cũng như cải thiện các rối loạn chuyển hóa đóng vai trò quan trọng trong việc điều trị bệnh gan nhiễm mỡ không do rượu (NAFLD). Bên cạnh đó, việc kiêng rượu và thuốc lá cũng vô cùng cần thiết.
Ngoài ra, một số bệnh nhân mắc bệnh gan nhiễm mỡ không do rượu không tuân thủ đúng các biện pháp can thiệp về lối sống đã được thảo luận trước đó. Vì vậy, việc cải thiện sự tuân thủ các biện pháp thay đổi lối sống cũng rất quan trọng. Tuy nhiên, các nhà nghiên cứu cần tiếp tục phát triển các biện pháp can thiệp toàn diện để hỗ trợ bệnh nhân mắc bệnh gan nhiễm mỡ không do rượu kiểm soát lối sống, cải thiện dinh dưỡng, giảm cân và cuối cùng thay đổi quỹ đạo sức khỏe, từ đó nâng cao chất lượng cuộc sống và kéo dài tuổi thọ.
Để đặt lịch khám tại viện, Quý khách vui lòng bấm số HOTLINE hoặc đặt lịch trực tiếp TẠI ĐÂY. Tải và đặt lịch khám tự động trên ứng dụng MyVinmec để quản lý, theo dõi lịch và đặt hẹn mọi lúc mọi nơi ngay trên ứng dụng.
Tài liệu tham khảo
- Younossi ZM, Koenig AB, Abdelatif D, Fazel Y, Henry L, Wymer M. Global epidemiology of nonalcoholic fatty liver disease-Meta-analytic assessment of prevalence, incidence, and outcomes. Hepatology. 2016;64:73-84
- Paik JM, Henry L, De Avila L, Younossi E, Racila A, Younossi ZM. Mortality Related to Nonalcoholic Fatty Liver Disease Is Increasing in the United States. Hepatol Commun. 2019;3:1459-1471.
- Lv H, Liu Y. Management of non-alcoholic fatty liver disease: Lifestyle changes. World J Gastroenterol 2024; 30(22): 2829-2833
