Nội dung được viết bởi Bác sĩ Huỳnh Thanh Tân - Bác sĩ chuyên khoa Tâm thần - Trung tâm Chăm sóc Sức khỏe Tinh Thần - Bệnh viện Đa khoa Quốc tế Vinmec Times City
Hiểu đúng về ADHD
ADHD - Rối loạn tăng động giảm chú ý là gì?
Rối loạn tăng động giảm chú ý (ADHD) là một trong những rối loạn phát triển thần kinh phổ biến nhưng cũng thường bị hiểu lầm nhất. Hàng triệu trẻ em và người lớn trên thế giới đang sống chung với ADHD, nhưng nhiều người vẫn lầm tưởng rằng nó chỉ là biểu hiện của việc thiếu kỷ luật, lười biếng hay do cách nuôi dạy.
Tuy nhiên, khoa học thần kinh hiện đại đã chứng minh rằng: ADHD là một khác biệt suốt đời trong não bộ điều chỉnh sự chú ý, động lực, lập kế hoạch, điều hòa cảm xúc và kiểm soát hành vi. Đây không phải là một khiếm khuyết tính cách, thiếu trách nhiệm hay điều mà một người có thể “cố gắng hơn” để vượt qua.
Cơ chế não bộ & chức năng điều hành liên quan đến ADHD
Để thực sự thấu hiểu người ADHD, chúng ta cần nhìn vào sự khác biệt trong hoạt động của não bộ. Rối loạn tăng động giảm chú ý liên quan chặt chẽ đến hệ thống Chức năng điều hành. Đây là mạng lưới thần kinh chịu trách nhiệm cho các chức năng quan trọng như:
- Tập trung và điều hướng sự chú ý
- Lập kế hoạch, tổ chức
- Quản lý thời gian
- Điều hòa cảm xúc và kiểm soát xung động
Các hệ thống này phụ thuộc vào hoạt động ổn định của các chất dẫn truyền thần kinh dopamine và noradrenaline. Ở người ADHD, sự chuyển đổi và điều chỉnh các chất này không theo kịp nhịp độ liên tục và biến động nhanh của môi trường sống hiện đại, dẫn đến các triệu chứng đặc trưng của tăng động giảm chú ý. Chính những khác biệt về thần kinh học khó nhận biết này khiến người ngoài dễ hiểu sai và quy kết vấn đề do tính cách hoặc động lực cá nhân.
Độ phổ biến & số liệu về Tăng động giảm chú ý
ADHD là một rối loạn tâm thần rất phổ biến. Nghiên cứu ước tính khoảng 5-12% trẻ em trên thế giới có ADHD, và hơn một nửa trong số đó tiếp tục có triệu chứng khi trưởng thành. Tuy nhiên, nhiều người trưởng thành chưa được chẩn đoán, đặc biệt là phụ nữ - những người thường biểu hiện dạng giảm chú ý hoặc nhạy cảm cảm xúc nhiều hơn dạng tăng động rõ rệt. Những dạng ADHD “yên lặng” này dễ bị nhầm lẫn với lo âu, trầm cảm hoặc được quy chụp là tính cách cá nhân.
Nhận biết triệu chứng và nguyên nhân
Triệu chứng ADHD & cách nhận biết
Các triệu chứng của rối loạn tăng động giảm chú ý được phân thành các nhóm chính sau:
- Giảm chú ý: Người ADHD có thể gặp khó khăn trong việc duy trì sự tập trung, dễ mất đồ, quên hướng dẫn và cảm thấy quá tải khi đối mặt với các nhiệm vụ phức tạp.
- Chú ý quan trọng: Giảm chú ý không có nghĩa là không thể tập trung vào bất cứ việc gì. Ngược lại người ADHD lại có thể tập trung mãnh liệt vào những điều họ yêu thích (được gọi là siêu tập trung), nhưng lại khó khăn khi phải tập trung vào những nhiệm vụ nhàm chán hoặc có quá nhiều bước.
- Tăng động: Ở trẻ nhỏ, tăng động thường biểu hiện bằng việc hoạt động liên tục như chạy nhảy, không thể ngồi yên. Ở người lớn, biểu hiện thường chuyển thành tăng động nội tâm – cảm giác bồn chồn không ngừng, suy nghĩ liên tục, khó khăn trong việc ngủ hoặc thư giãn.
- Bốc đồng: Người ADHD có xu hướng hành động hoặc nói mà chưa kịp suy nghĩ kỹ, nói chen ngang hoặc đưa ra các quyết định vội vàng hoặc các phản ứng cảm xúc quá mạnh. Đây là sự khó khăn trong hệ thống ức chế của não, chứ không phải do thiếu suy nghĩ hay đạo đức.
- Khó điều hòa cảm xúc: đây là nhóm triệu chứng thường bị bỏ sót. Nhiều người ADHD cảm nhận cảm xúc rất mạnh (dễ tức giận, dễ buồn, dễ thất vọng) và khó bình tĩnh trở lại, gây ảnh hưởng đến các mối quan hệ và dẫn đến cảm giác xấu hổ, tự ti.
Biểu hiện đa dạng của ADHD ở người lớn và trẻ em
ADHD ảnh hưởng đến mọi người ở mọi độ tuổi, mọi giới tính và mọi nền văn hóa. Trong quá khứ, rối loạn tăng động giảm chú ý thường chỉ được nhìn nhận qua hình ảnh trẻ nhỏ hiếu động. Nhưng nghiên cứu chuyên sâu đã chỉ ra rằng ADHD biểu hiện theo nhiều cách khác nhau.
Một số người là những “kẻ mộng mơ” khi bị giảm chú ý “yên lặng”, một số gặp khó khăn trong việc tổ chức cuộc sống, hay quên và mất đồ đạc, một số khó khăn trong điều hòa cảm xúc, một số khác bị thúc đẩy bởi cảm giác bồn chồn nội tâm (tăng động) không ngừng nghỉ.
Trải nghiệm sống cùng ADHD đôi khi rất khó khăn và gây tổn thương, đặc biệt khi người ADHD thường xuyên phải nhận những lời trách móc như: “Sao không tập trung hơn?”, “Sao lúc nào cũng bừa bộn thế?” hay “Bạn lười quá”.
Nguyên nhân ADHD & Tính di truyền
Nguyên nhân của ADHD phức tạp nhưng một vài yếu tố có thể tác động đến như:
- Di truyền đóng vai trò lớn nhất, ADHD có xu hướng di truyền trong gia đình
- Các yếu tố khác biệt trong phát triển não bộ, yếu tố trước sinh (như phơi nhiễm với chất kích thích trong thai kỳ), sinh non hoặc chấn thương não sớm cũng có thể góp phần
Điều quan trọng là: ADHD không phải do cha mẹ nuôi dạy sai cách, không phải do xem thiết bị diện tử quá nhiều, không phải do chế độ ăn uống, và tuyệt đối không phải do lười biếng. Những quan niệm sai lầm này gây tổn thương tinh thần sâu sắc và làm trì hoãn việc tiếp cận sự hỗ trợ cần thiết cho người tăng động giảm chú ý.
Tác động và Giải pháp hỗ trợ
Tác động khi không được hỗ trợ
Nếu không được hỗ trợ kịp thời, ADHD có thể ảnh hưởng sâu rộng đến mọi mặt của cuộc sống.
- Ở trường/học tập: Trẻ có thể gặp khó khăn khi hoàn thành bài tập, ghi nhớ hướng dẫn hoặc duy trì quan hệ xã hội.
- Ở người lớn: Biểu hiện bằng tình trạng trì hoãn kéo dài, bỏ lỡ deadline, quên các cuộc hẹn, hoặc cảm giác quá tải với trách nhiệm hàng ngày.
Nhiều người ADHD sống trong trạng thái căng thẳng kéo dài vì luôn phải cố gắng “đuổi kịp” những yêu cầu của cuộc sống. Về lâu dài, ADHD không được quản lý hiệu quả có thể dẫn đến các vấn đề sức khỏe tâm thần như lo âu, trầm cảm, kiệt sức và rối loạn giấc ngủ.
Cách điều trị và Quản lý ADHD hiệu quả
Tin vui là: ADHD hoàn toàn có thể được quản lý hiệu quả và mang lại sự cải thiện rõ rệt khi có chiến lược hỗ trợ phù hợp.
Can thiệp hành vi và môi trường
- Huấn luyện kỹ năng (kỹ năng tổ chức, quản lý thời gian)
- Liệu pháp nhận thức hành vi (CBT)
- Áp dụng các công cụ hỗ trợ như: lập lịch trực quan, chia nhỏ nhiệm vụ và xây dựng thói quen ổn định
Vì bộ não ADHD gặp khó khăn với chuyển đổi và ra quyết định, việc đơn giản hóa môi trường, giảm bớt đồ đạc, sử dụng lời nhắc nhở, tự động hóa các quy trình có thể cải thiện đáng kể chất lượng cuộc sống.
Thuốc điều trị
- Thuốc kích thích thần kinh (như methylphenidate hoặc amphetamine) giúp điều chỉnh dopamine và noradrenaline, hỗ trợ khả năng tập trung, điều hòa cảm xúc và giảm bốc đồng.
- Thuốc không thích thích cũng là một lựa chọn cho những người không phù hợp với thuốc kích thích.
Thuốc không phải là giải pháp cho tất cả mọi người, nhưng đối với nhiều người, nó mang lại cải thiện rõ rệt và bền vững. Việc dùng thuốc phải được giám sát bởi bác sĩ chuyên khoa và điều chỉnh liều lượng phù hợp.
Tư vấn tâm lý & hỗ trợ cảm xúc
Hỗ trợ cảm xúc cũng vô cùng quan trọng. Nhiều người ADHD mang theo cảm giác tội lỗi kéo dài, tự cho mình là “lười biếng” hoặc “vô trách nhiệm” hay “không đủ tốt”. Một chẩn đoán chính xác về ADHD có thể mang lại sự giải thoát lớn, giúp họ hiểu rằng những khó khăn của mình có căn nguyên thần kinh rõ ràng. Sự thấu hiểu và hỗ trợ từ gia đình, giáo viên, và đồng nghiệp có vai trò ảnh hưởng lớn, thay vì chỉ trích, lên án.
Điểm mạnh độc đáo của người ADHD
Bên cạnh những thách thức, người ADHD còn sở hữu nhiều điểm mạnh:
- Họ thường rất sáng tạo, giàu năng lượng và có trực giác tốt.
- Khả năng đồng cảm sâu sắc và giỏi xử lý trong các tình huống khẩn cấp.
- Khi tìm thấy lĩnh vực đam mê, họ có thể phát huy khả năng Siêu tập trung và tạo ra những kết quả xuất sắc.
ADHD không chỉ là khó khăn, đó còn là một phong khách tư duy khác biệt mang lại nhiều tài năng độc đáo.
Kết luận
Với sự hỗ trợ phù hợp, người rối loạn tăng động giảm chú ý hoàn toàn có thể thành công trong học tập, sự nghiệp và cuộc sống. ADHD không giới hạn tiềm năng của bất kỳ ai. Điều giới hạn họ chính là sự hiểu lầm, thiếu hỗ trợ, và áp lực phải cố gắng phù hợp với những hệ thống không được thiết kế cho bộ não khác biệt của họ.
Hiểu đúng về ADHD là bước đầu tiên để trao quyền. Cho dù bạn là phụ huynh, giáo viên, nhà tuyển dụng hay người đang nghi ngờ bản thân có ADHD, việc tìm hiểu đúng về rối loạn này sẽ thay đổi cách bạn nhìn nhận bản thân và người khác. ADHD không phải dấu hiệu của thất bại. Đó chỉ là một cách trải nghiệm thế giới khác và với những công cụ đúng dắn, thế giới đó có thể trở nên dễ dàng hơn, ý nghĩa hơn và tràn đầy cơ hội.
Bạn nghi ngờ con mình có ADHD? Đặt lịch tư vấn về ADHD tại Vinmec để được đánh giá chuẩn xác và thiết lập kế hoạch hỗ trợ cá nhân hóa.
Nguồn dẫn chứng khoa học
ADHD Information Resource Handout: https://www.caddra.ca/wp-content/uploads/CADDRA-ADHD-information-resources-handout.pdf
American Psychiatric Association. (2022). Neurodevelopmental disorders. Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders. https://doi.org/10.1176/appi.books.9780890425787.x01_neurodevelopmental_disorders
Australian ADHD Professionals Association. (2022). Australian Clinical Practice Guideline for ADHD. https://adhdguideline.aadpa.com.au/wp-content/uploads/2024/06/Australian-Clinical-Practice-Guidelin…
Australian ADHD Professionals Association. (n.d.). Australian Evidence-Based Clinical Practice Guideline For ADHD: FACTSHEET FOR CLINICIANS. https://adhdguideline.aadpa.com.au/wp-content/uploads/2024/02/ADHD-Guideline-Factsheet-Clinical-Tre…
Canadian ADHD Resource Alliance. (2020). Canadian ADHD Practice Guidelines, 4.1 edition. https://adhdlearn.caddra.ca/wp-content/uploads/2022/08/Canadian-ADHD-Practice-Guidelines-4.1-Januar…
May, T., Birch, E., Chaves, K., Cranswick, N., Culnane, E., Delaney, J., Derrick, M., Eapen, V., Edlington, C., Efron, D., Ewais, T., Garner, I., Gathercole, M., Jagadheesan, K., Jobson, L., Kramer, J., Mack, M., Misso, M., Murrup-Stewart, C., … Bellgrove, M. (2023). The
Australian evidence-based clinical practice guideline for attention deficit hyperactivity disorder. Australian & New Zealand Journal of Psychiatry, 57(8), 1101–1116. https://doi.org/10.1177/00048674231166329
Stahl, S. M. (2024). Prescriber’s guide: Stahl’s essential psychopharmacology. Cambridge University Press.
Taylor, D. M., Barnes, T. R. E., & Young, A. H. (2025). Drug treatment of psychiatric symptoms occurring in the context of other conditions. The Maudsley Prescribing Guidelines in Psychiatry, 803–864. https://doi.org/10.1002/9781119870203.mpg010.pub2
Để đặt lịch khám tại viện, Quý khách vui lòng bấm số HOTLINE hoặc đặt lịch trực tiếp TẠI ĐÂY. Tải và đặt lịch khám tự động trên ứng dụng MyVinmec để quản lý, theo dõi lịch và đặt hẹn mọi lúc mọi nơi ngay trên ứng dụng.
